पितृ पंधरवडा संपला. पितरे संतुष्ट होऊन गेली असणार. आजपासून अधिक अश्व्ा्रिन मास सुरू झाला. चांद्रमासगणनेनुसार वर्षाचे 360 दिवस होतात, तर सौरगणनेनुसार 365 दिवस. हा फरक भरून काढण्यासाठी साधारण दर तीन वर्षांनी एखादा चांद्रमास अधिक येतो. त्यातही पौष, माघ अधिक येत नाहीत. तर इतर मासांपैकी अश्व्ा्रिन मास 19 वर्षांनी अधिक येतो. यावषी आणखी एक वैशिष्टय़ म्हणजे इंग्रजी लीप इयरमध्ये हा अधिक मास…तोही अश्व्ा्रिन…तब्बल 160 वर्षांनी आला आहे! असो. तर या अधिक मासाला ग्रामीण भाषेत धोंडा महिना म्हणतात, संस्कृतमध्ये याला मलमास किंवा पुरुषोत्तम मास असे म्हणतात. पुरुषोत्तम मास हे नावही त्याला भगवान विष्णुंनी दिले आहे, अशी पौराणिक कथा आहे. कारण अधिक मासात कोणतेही शुभकार्य होत नाही, सणवार होत नाहीत. त्याऐवजी ते खऱया (निज) महिन्यात होतात. मग अधिक मासात जावयाला अधिक महिन्याचे वाण दिले जाते, विविध प्रकारची दाने दिली जातात आणि पुण्य पदरी पाडले जाते. ‘अधिकस्य अधिकं फलम्।’ अशी उक्ती त्यामुळेच रूढ झाली. म्हणजे अधिकाचे फळ अधिक प्राप्त होते एवढाच श्लोकाचा भाग रूढ आहे. पण मूळ सुभाषितांचा अर्थ थोडा वेगळा आहे. मूळ श्लोक असा…
लेखनी सर्ववर्णेषु विविधा निर्मिता पुरा। नवांगुलप्रमाणेन अधिकस्याधिकं फलम्।। अर्थ – पूर्वी ब्रह्मदेवाने सर्व वर्णामध्ये नऊ बोटे लांब या प्रमाणाची लेखणी निर्माण केली. त्याचे त्याचे प्रमाण अधिक वाढवले, तर अधिक फळ प्राप्त होते. म्हणजे लेखणीची लांबी अधिक वाढवली, तर अक्षर अधिक चांगले येते. एवढाच अर्थ आहे. पण ‘अधिकस्याधिकं फलम्’ हेच रूढ झाले. अधिक मासात दानाचे महत्त्व मात्र खूप सांगितले आहे. ते सांगणारा हा श्लोक पाहू.
दातव्यमिति यद्दानं दीयते अनुपकारिणे। देशे काले च पात्रे च तद्दानं सात्विकं स्मृतम्।। अर्थ:-दान करणे हे कर्तव्य समजून उपकाराची भावना न ठेवता योग्य देश, काल आणि पात्रता पाहून जे दान दिले जाते, ते दान सात्त्विक समजावे. भारतीय संस्कृतीत एका हाताने दिलेले दान दुसऱया हातालाही कळता कामा नये असे सांगितले जाते. इतकी निरपेक्षता त्यात हवी. दानामुळे गौरव प्राप्त होतो. धनसंचय केल्याने नाही. म्हणूनच जीवनदान करणाऱया ढगांचे स्थान उच्च म्हणजे आकाशात असते, तर समुद्राचे जमिनीवर म्हणजे खाली असते. अशी आहे दानाची महती! आधुनिक काळात आपण धन-द्रव्याखेरीज श्रमदान, रक्तदान, अवयवदान इत्यादीही करू शकतो. कोरोना काळात तर अशा दानांची खरेच आवश्यकता आहे. तर आपण सर्वांनीच या अधिक अश्विनाची पर्वणी साधून शक्मय ते दान करून ‘अधिकस्याधिकं फलम्’ मिळवण्याचा प्रयत्न करूया.
थोडे संस्कृत शब्द शिकूया?
स्थालिका-थाळी, पात्रम्-भांडे, चमस:-चमचा, भाण्डम्-भांडे, शर्करा-साखर, गुड-गूळ, पिष्टम्-पीठ, तण्डुल-तांदूळ