भारतीय वन्य जीव संस्थेचीही मान्यता : नियुक्त क्षेत्रास केंद्राची अनुकुलता
संदीप बोडवे / देवबाग:
जैवविविधता संपन्न आंग्रिया बँकला महाराष्ट्र शासनाने नुकतेच संरक्षित क्षेत्र म्हणून घोषित केले आहे. सुरुवातीला महाराष्ट्र वाईल्ड लाईफ विभागाकडून तसा प्रस्ताव संमत करण्यात आला होता. या प्रस्तावानुसार आंग्रिया बँकेला मेरिटाईम झोन अधिनियम 1976, अंतर्गत नियुक्त क्षेत्र म्हणून मान्यता मिळणार आहे. केंद्राने या प्रस्तावास हिरवा झेंडा दाखविल्यास आंग्रिया बँक हे विशेष आर्थिक क्षेत्रा (ईईझेड) मध्ये स्थित भारतातील पहिले ‘सागरी संरक्षित जलक्षेत्र’ ठरणार आहे.
सिंधुदुर्ग, मालवणपासून अरबी समुद्रात सुमारे 72 नॉटीकल मैल अंतरावर असलेल्या जलमग्न पठाराला मराठा आरमाराचे प्रमुख कान्होजी आंग्रे यांच्या नावाने आंग्रिया बँक म्हणून ओळखले जाते. पर्यावरणदृष्टय़ा संरक्षित करण्याच्या हेतूने या क्षेत्राचा विशेष मोहिमेअंतर्गत दोनवेळा अभ्यास करण्यात आला. कांदळवन कक्षाने युएनडीपी, सिंधुदुर्ग प्रकल्पाचा हिस्सा म्हणून सन 2014 साली नॅशनल इन्स्टिटय़ूट ऑफ ओशियनोग्राफी (एनआयओ) यांच्या सहकार्याने आंग्रीया किनाऱयांचे सर्वेक्षण केले होते आणि त्यानंतर 2019 च्या अखेरीस वाईल्ड लाईफ काँझर्व्हेशन सोसायटी इंडिया (डब्ल्यू सी एस) यांच्या सहकार्याने कांदळवन प्राधिकरणाने सर्वेक्षण केले होते. सर्वात प्रथम सागरी जीव संशोधक डॉ. सारंग कुलकर्णी यांनी 2010 मध्ये आंग्रिया बँकेचे सागरी जैवविविधतेच्यादृष्टीने असलेले महत्त्व जगासमोर आणले होते.
काय आहे अनन्य आर्थिक क्षेत्र
भारतीय प्रादेशिक जलक्षेत्र हे किनाऱयापासून समुद्रात 12 नॉटिकल मैलापर्यंत आहे. किनारपट्टीपासून 12 नॉटिकल मैल ते 200 नॉटिकल मैलपर्यंतचे क्षेत्र हे ‘भारतीय अनन्य आर्थिक क्षेत्र’ म्हणून ओळखले जाते. आंग्रिया बँक हा भारतीय प्रदेशिक जलक्षेत्राच्या पलिकडे ‘भारतीय अनन्य आर्थिक जलक्षेत्रात’ येत असल्याने त्या क्षेत्रास वन्य जीव संरक्षण अधिनियम 1972 नुसार संरक्षित क्षेत्र घोषित करणे शक्य नाही. त्यामुळे आंग्रिया बँकेला कायदेशीर संरक्षण पुरविण्यासाठी परराष्ट्र व्यवहार मंत्रालयाचे प्रादेशिक जलक्षेत्र कॉन्टिनेन्टल शेल्फ, अनन्य आर्थिक क्षेत्र, व इतर मरीन झोन ऍक्ट 1976, अंतर्गत ‘नियुक्त क्षेत्र’ (डेसिग्नेटेड एरिया) म्हणून अधिसूचित करणे हा एकमेव मार्ग ठरला आहे. या बाबतचा प्रस्ताव महाराष्ट्र वन्य जीव मंडळाने केंद्र शासनाचे पर्यावरण, वने व हवामान बदल मंत्रालय व त्या पुढे परराष्ट्र व्यवहार मंत्रालयाबरोबरच महाराष्ट्र शासनालाही सादर केला आहे.
शासनाकडून प्रस्तावास मंजुरी – काकोडकर
सुरुवातीस वन विभागाकडून आलेल्या आँग्रिया बँक क्षेत्राचे संरक्षण करण्याबाबतचा प्रस्ताव राज्याच्या वन्यजीव मंडळाने मंजूर केला होता. त्याला पुढे राज्य सरकारने अंतिम मंजुरी दिली. आता तो प्रस्ताव लवकरच केंद्रीय पर्यावरण मंत्रालयाकडे पाठविला जाईल. असे प्रधान मुख्य वनसंरक्षक (वन्य जीव) महाराष्ट्र, तथा सदस्य सचिव राज्य वन्यजीव मंडळ, नितीन काकोडकर म्हणाले.
दुर्मिळ अधिवास संरक्षित होईल – तिवारी
आंग्रिया बँकेचे कायदेशीररित्या संरक्षण झाल्यास या ठिकाणी होणारी खोल समुद्रातील ओव्हर फिशिंग, तेल, नैसर्गिक वायू, आणि खनिज उत्खनन तसेच सागरी वाहतुकीस अडथळा आणण्यासारख्या धोक्यांना प्रतिबंधित करेल. मुख्य म्हणजे दुर्मिळ समुद्री प्रजाती आणि त्यांचा अधिवास यांना संरक्षण मिळेल असे अप्पर प्रधान मुख्य वनसंरक्षक कांदळवन कक्ष मुंबई वीरेंद्र तिवारी म्हणाले.
ही तर अभिमानास्पद बाब – कुलकर्णी
सन 2010 साली स्थानिक स्कुबा डायव्हर्स यांच्या मदतीने सर्व प्रथम, आंग्रिया बँक प्रवाळ क्षेत्राचा प्राथमिक अभ्यास केला होता. या अभ्यासामुळेच आंग्रिया बँकेकडे आंतरराष्ट्रीय व्यासपीठाचे लक्ष वेधणे शक्य झाले. पुढे कांदळवन विभागालाही याचे महत्त्व पटले. आज सागरी जैवविविधता रक्षण आणि संवर्धनात महाराष्ट्र देशात एक नंबर वर आहे. याचा सार्थ अभिमान आहे. भविष्यात आंग्रिया बँक पठार क्षेत्र संरक्षित झाल्यास जैवविविधता रक्षणाबरोबरच शास्वत मासेमारीसाठी ही पोषक स्थिती निर्माण होणार आहे, असे सागरी संशोधक, डॉ. सारंग कुलकर्णी म्हणाले.
नियुक्त क्षेत्रास केंद्राची अनुकूलता
पर्यावरण विषयक आंतरराष्ट्रीय सामंजस्य करारानुसार भारताने 2020 पर्यंत आंतरराष्ट्रीय पातळीवरील 10 टक्के सागरी संरक्षित क्षेत्र ओळखण्याचे लक्ष गमावले असून तसे देशाकडे संरक्षित क्षेत्र मर्यादित असल्याने आंग्रिया बँकेच्या संरक्षणास विशेष अडथळा येणार नसल्याचे मंत्रालय पातळीवरील सूत्रांकडून सांगण्यात आले. त्यांच्या मते भारतीय वन्य जीव संस्था (डब्ल्यूआयआय) ने केंद्रीय पर्यावरण मंत्रालयाच्यावतीने आंग्रिया बँकेला नियुक्त क्षेत्र म्हणून वन महानिरीक्षकांना देखील प्रस्तावित केले आहे.
वेळोवेळी झालेल्या सर्वेक्षणातून आंग्रिया बँक पठारावरील असलेल्या समुद्री जैवविविधतेचे महत्त्व अधोरेखित झाले आहे. आंग्रिया पठाराचा विस्तार 2011.43 चौरस कि.मी. असून त्याची लांबी 61 कि.मी. तर रुंदी सुमारे 50 कि.मी. प्रस्तावित आहे. या जलमग्न पठारावर समुद्री प्रजातींसाठी मोठा अधिवास आहे. त्यामुळे या क्षेत्राचे संवर्धन व संरक्षण होणे आवश्यक होते.