शास्त्रज्ञ लुई बेल यांची 4 जानेवारी रोजी 211 वी जयंती साजरी केली जात आहे. त्यांनी अंधांसाठी ‘ब्रेल लिपी’ तयार केली. आज वापरली जाणारी ब्रेल लिपी सोपी व अत्यंत सोयीची असल्यामुळे लाखो अंधांच्या काळोख्या जगात ज्ञानाचा प्रकाश उगवला आहे.
लुइ ब्रेल यांचा जन्म 1809 साली फ्रांसमध्ये, पॅरिसपासून 40 किमी अंतरावर असलेल्या कूवे या लहानशा गावात झाला. त्यांचे वडील सायमन-रेने ब्रेल यांचा घोडय़ाचे ओढणं तयार करण्याचा व्यवसाय होता. लुइ बऱयाचदा त्यांच्या वर्कशॉपमध्ये खेळायला जात असे. एकदा मात्र एक भयंकर दुर्घटना घडली. लुइने एक टोकदार हत्यार हातात घेतले आणि खेळता खेळता ते त्याच्या डोळय़ात घुसले. लुइचा तो डोळा कायमचा गेला. मग दुसऱया डोळय़ातही इन्फेक्शन झाले आणि अशा रितीने तीन वर्षांचा लुइ पूर्णपणे अंध झाला.
अंध असूनही लुइला शिकण्याची इच्छा असल्यामुळे आईवडिलांनी आणि झाक पॉलवी यांनी गावातल्या शाळेत इतर मुलांसोबत लुइला वर्गात बसण्याची व्यवस्था केली. निव्वळ स्मरणशक्तीच्या जोरावर लुइ बरेच काही शिकत होता. कधीकधी तर सबंध वर्गात त्याचा पहिला नंबर यायचा! पण अंध मुलांना बऱयाच मर्यादा असतात. सामान्य मुलांसाठी तयार करण्यात आलेल्या शिक्षण पद्धतीपासून त्यांना कितपत लाभ होऊ शकेल? त्यामुळे 1819 साली लुइला रॉयल इंस्टिटय़ूट ऑफ ब्लाइंड यूथ या संस्थेत दाखल केले.
या संस्थेचे संस्थापक व्हॅलेंटाईन ऑई हे अंधाना वाचता येईल, अशी पद्धत शोधून काढणारे पहिलेच होते. अंध व्यक्ती कधीच सुशिक्षित होऊ शकत नाही, हा तेव्हाच्या लोकांचा समज चुकीचा होता, हे त्यांना सिद्ध करून दाखवायचे होते. ऑई यांनी सुरुवातीला जाड कागदावर मोठमोठी उठावदार अक्षरे काढण्याची पद्धत विकसित केली. अर्थात यात काही दोष होते, पण ऑई यांच्या प्रयत्नांमुळे पुढील कार्याकरीता पाया घातला.
लुइ ब्रेल, ऑई यांच्या लहानशा लायब्ररीतील उठावदार अक्षरांची पुस्तके वाचण्याचा प्रयत्न करू लागले. पण ही पद्धत अतिशय वेळ घेणारी आणि गैरसोयीची होती, असे त्यांच्या लक्षात आले. कारण उठावदार असली तरी ही अक्षरे मुळात डोळय़ांनी पाहण्यासाठी तयार करण्यात आली होती, बोटांनी स्पर्शण्यासाठी नव्हे. आनंदाची गोष्ट म्हणजे, हे दोष लक्षात घेऊन दुसरी नवीन पद्धत शोधून काढण्यात आली.
अधिकृत मान्यता
सन 1820 च्या उत्तरार्धात ब्रेल यांच्या उठावदार बिंदूंच्या नव्या लिपीबद्दल समजावून सांगणारे पहिले पुस्तक प्रकाशित झाले. पण तेव्हा याला फार कमी प्रतिसाद मिळाला. रॉयल इन्स्टिटय़ूट ऑफ ब्लाइंड यूथ या संस्थेतही ब्रेल यांच्या मृत्यूनंतर दोन वर्षांपर्यंत म्हणजे 1854 पर्यंत त्यांच्या लिपीला अधिकृत मान्यता मिळाली नव्हती. पण हळूहळू ही अत्यंत उपयुक्त लिपी लोकप्रिय होऊ लागली. बऱयाच संस्थांनी ब्रेल लिपीत विविध ग्रंथ प्रकाशित केले आहेत.
ब्रेल लिपी वाचताना
ब्रेल लिपी एका किंवा दोन्ही हातांच्या बोटांच्या साहाय्याने डावीकडून उजवीकडे वाचली जाते. सहा बिंदूंच्या प्रत्येक ब्रेल सेलपासून 63 संभाव्य संकेतचिन्हे तयार होतात. त्यामुळे जवळजवळ सगळय़ाच भाषांतील वर्णमालांच्या अक्षरांकरता व मात्रांकरता विशिष्ट संकेत वापरता येतो. बऱयाच भाषा तर ब्रेल लिपीचे केवळ काही संकेत वापरतात. कारण या भाषांत सहसा येणाऱया जोडाक्षरांकरता किंवा शब्दांकरता संकेत वापरले जातात. काही लोक ब्रेल लिपी वाचण्यात इतके पारंगत आहेत, की ते 200 शब्द प्रती मिनिटाच्या वेगाने ही लिपी वाचू शकतात!
सुनिल राजगोळकर