अनेकांचे आकर्षण असणाऱया अमेरिकेत मागील आठवडय़ात एका विद्यापीठात नामी पेचप्रसंग उद्भवला होता. या विद्यापीठाच्या कार्यकारी परिषदेने आणि व्यवस्थापन समितीने चक्क विद्यापीठाच्या ‘कुलपती आणि अध्यक्ष’पदी (चान्सलर आणि प्रेसिडेंट) असणाऱया इसमाला अनिश्चित काळासाठी रजेवर जाण्याची आदेश वजा विनंती केली. कुलपतींना ही विनंती मान्य करण्यावाचून गत्यंतरही नव्हते. हे विद्यापीठ नाही म्हटले तरी खासगी आहे. (आपल्याकडील बहुतांशी अभिमत विद्यापीठे ही खासगीच आहेत) रजेवर पाठवलेले इसम राष्ट्राध्यक्ष डोनाल्ड ट्रंम्प यांच्या जवळचे मानले जातात. अशी पूर्वपीठिका असल्यामुळे हे प्रकरण काहीसे औत्सुक्मयाचे ठरले.
अमेरिकेतील व्हर्जिनिया राज्यामध्ये ‘लिबर्टी’ नावाचे फारसे जुने नसले तरी 1971 मध्ये स्थापना झालेले मोठे विद्यापीठ आहे. 131 विद्यार्थ्यांपासून सुरू झालेल्या या विद्यापीठात आजमितीला सात हजार एकराच्या कॅम्पसमध्ये 300 निवासी तर 450 ऑनलाईन कोर्सेस चालतात. अमेरिका हा आज स्थलांतरीतांचा देश झालेला आहे. मानवी हक्क आणि अभिव्यक्ती स्वातंत्र्याचा पुरस्कर्ता ही त्याची आजची ओळख आहे. प्रत्येक समाज वा देशाप्रमाणे अमेरिकेतही परंपरा आणि रुढी मानणारे नागरिक आहेत. डेमोक्रॅटिक पक्षाचे राजकारण पुरोगामी आणि सर्वांना सामावून घेऊन पुढे नेणारे असले तरीही ‘आमच्यासाठी नेमके ठोस काय केले?’ हा प्रश्न मागील निवडणुकीत ‘आफ्रिकन-अमेरिकन’ तरुणाईने हिलरी क्लिटंनची पाठराखण करणाऱया बराक ओबामांना विचारला होता. शिवाय मोठय़ा प्रमाणात प्रोटेस्टंट पंथाचाच भाग असणाऱया ‘ईव्हाजेलिकल’ समुदायाची मते डोनाल्ड ट्रंप यांच्या रिपब्लिकन पक्षाकडे ध्रुवीत झाली होती. ‘ईव्हाजेलिकल’ पंथियांची संख्या अमेरिकेत कॅथलिक पंथियांपेक्षाही जास्त म्हणजे 25% इतकी आहे. लिबर्टी विद्यापीठाची स्थापना ही थोरले ‘जेरी फालवेल’ यांनी केली होती. फालवेल हे व्यवसायाने ‘पास्टर’ (धर्मशिक्षक). त्यांनी ऐंशीच्या दशकात ‘मॉरल मेजोरिटी मूव्हमेंट’ चालवून धार्मिक पुनर्जीवनवादी विचारांना हातभार लावला होता. लिबर्टी एका अर्थाने मोठे नावाजलेले ख्रिश्चन विद्यापीठ असून अमेरिकेसोबतच जगभरात आपले नाव राखून आहे. या विद्यापीठात धार्मिक शिक्षणासोबत इतर व्यावसायिक अभ्यासक्रमही चालतात. धर्म, समाज, ख्रिस्तप्रेमी संस्कृती, राजकारण आदि क्षेत्रात नेतृत्व तयार करणे हे त्यांच्या अनेक उद्दिष्टांपैकी एक प्रमुख उद्दिष्ट आहे. या विद्यापीठाला देणग्याही भरपूर मिळतात.
धर्म आणि रुढीविषयी आस्था असणाऱया जुन्या पिढीला हे विद्यापीठ आदर्शवत वाटते. ‘स्वातंत्र्य’ या विषयावर प्रेम करणाऱया बंडखोर तरुणाईला या विद्यापीठाचे नियम आणि संकेत इतके जाचक वाटतात की ते येथील शिक्षण अनेकदा अर्धवट सोडतात. पुढे ते या विद्यापीठाची यथेच्छ निर्भर्त्सनादेखील करतात. पुरुषांनी आखुड विजारी घालून वर्गात जाऊ नये. विद्यार्थिनींनी आखूड स्कर्ट घालू नये. अविवाहित युगलांनी शारीरिक सलगी राखू नये, मिठी मारू नये, समलिंगी संबधांचा निषेध यासारख्या अनेक नियमांची तेथे जंत्रीच आहे. विद्यापीठातील दूरचित्रवाणी संचावर ‘आर’ मानांकन सिनेमांना (प्रौढ) देखील बंदी आहे. आपल्याकडे जसे काही विद्यापीठे विशिष्ट विचारसरणी बाळगून ठरावीक पठडीचे राजकारण करतात, तसेच या विद्यापीठाचेदेखील आहे. या विद्यापीठाची साधारणत: रिपब्लिकन पक्षाला जवळचे वाटणारे राजकारण आणि राजकीय भूमिका असते. एका पदवीदान समारंभाला परंपरावादी टेड क्रूझ या नेत्याऐवजी डेमोक्रॅटिक बनी सॅडर्स यांना बोलावल्यामुळे अनेक विद्यार्थी संतप्त झाले होते. ‘परमेश्वराच्या घरात सैतानाला आमंत्रण’ या आशयाचे निषेध फलक घेऊन काही विद्यार्थ्यांनी विरोधदेखील केला होता. तर काही विद्यार्थ्यांनी सॅडर्स यांचे हृद्य स्वागत केल्याची घटना ही तेथील राष्ट्रीय वृत्तपत्रांमध्ये ठळक मथळय़ाची बातमी झाली होती. रॉबर्ट मुलेन हे सध्या विद्यापीठातील विद्यार्थी कल्याण विभागाचे अधि÷ाता आहेत. त्यांच्या मते लिबर्टीचा पारंपरिक ‘कोड ऑफ कंडक्ट’ (आचारसंहिता) बदलत आहे. विद्यार्थी स्वत:च सहभागी पद्धतीने आचारसंहिता ठरवत असतात.
थोरले जेरी फालवेल यांचे 2007 मध्ये निधन झाले. त्यांची जागा त्यांचे चिरंजीव धाकटे जेरी फालवेल यांना देण्यात आली. धाकटे फालवेल हे एक वेगळेच प्रकरण आहे. त्यांची सार्वजनिक जीवनातील वर्तणूक विद्यापीठाच्या संकेत नियमांची अनेकदा पायमल्ली करणारी ठरलेली आहे. लिबर्टी विद्यापीठात मद्यपान निषिद्ध आहे. जुलै 2014 मध्ये संपूर्ण धाकटे फालवेल कुटुंबीय मियामीच्या रात्रजीवनात हातात मद्याचे पेले घेऊन संगीत रजनीमध्ये नाचताना दिसल्याचे फोटो वर्ल्ड टेड आय डॉट कॉम या संकेत स्थळावर झळकले होते. या प्रकरणाचा बोभाटा झाल्यावर, फोटोशॉपच्या माध्यमातून आमच्या चारित्र्यहननाचा प्रयत्न होतो आहे, असा बचाव करण्यात आला. तीन दशकांपेक्षाही जास्त कालावधीपासून मियामीतील रात्र जीवनाची फोटोग्राफी करणाऱया ब्रोवॉर्निक नावाच्या फोटोग्राफरच्या कॅमेऱयातून हे फोटो टिपले गेले होते. अमेरिकेने फालवेल यांच्या बचावापेक्षाही फोटोग्राफरच्या व्यावसायिकतेवर विश्वास ठेवला. 2016 मध्ये असेच फालवेल यांच्यामार्फत एका 21 वषीय तरुणाला व्यावसायिक फायदा देण्याचे प्रकरण न्यूयॉर्क टाईम्स आणि मियामी हेरॉल्डने प्रकाशझोतात आणले होते. हे प्रकरण आता न्यायप्रविष्ट आहे. आताचे ताजे प्रकरण हे सार्वजनिक जीवनातील असभ्य आणि निर्लज्जपणाचे ठरले आहे. फालवेल यांचा एका महिलेसोबतचा अर्धवस्त्रातील ओंगळवाणा फोटो कुणीतरी इंस्टाग्रामवर टाकला. फालवेल यांच्याकडून सुरुवातीला सारवासारव करण्याचा अयशस्वी प्रयत्न झाला. लिबर्टीचे स्नातक असणाऱया अनेक धार्मिक शिक्षक, विद्यार्थी, पालकांनी विद्यापीठाचे अध्यक्ष-कुलपती यांच्या अशिष्टसंमत वागण्याची जाहीर निंदा केली. फालवेल म्हटले तर कुणी साधी असामी नव्हे. विद्यापीठाच्या नेहमीच्या शिरस्त्याप्रमाणे त्यांनी मागील अध्यक्षीय निवडणुकीमध्ये रिपब्लिकनच्या मागे आपली ताकद उभी केली होती. दस्तुरखुद्द ट्रम्प यांनीदेखील त्यांच्या प्रचाराचे भाषण लिबर्टीच्या व्यासपीठावरून केले होते. फालवेल यांच्याकडे अमेरिकन प्रशासनातील शिक्षण सचिवपद येण्याची वदंतादेखील झाली होती. मात्र असे घडले नाही. यावेळी मात्र लिबर्टीच्या कार्यकारी परिषदेने आपला हुकमी आवाज एकवटला आणि उमटवला. फालवेल यांना विद्यापीठाच्याच रेडिओवरून माफी मागावी लागली. अनिश्चित काळासाठी रजेवर जावे लागले.
अमेरिकेतील या घटनेची दखल घेण्याचे कारण म्हणजे भारतीय विद्यापीठ जगताने या घटनेपासून बोध घेण्यासारखा आहे. आपल्याकडील खासगी आणि सार्वजनिक विद्यापीठातील नेमणुका, आर्थिक व्यवहार, परीक्षांचे निकाल, शासकता यासारख्या अनेक बाबतीत कुलगुरु अनेकदा हेकेखोरपणे आणि नियमबाहय़ वागत असतात. कार्यकारी परिषदेचे अध्यक्ष, कुलगुरु जरी असले तरी कार्यकारी परिषदेची एकत्रित नैतिक ताकद विद्यापीठांना विधायक वळण देऊ शकते. आपल्याकडे इतरांच्या आतल्या आवाजाची, ‘मन की बात’ ची चर्चा आणि चेष्टा करण्याची पद्धत आहे. प्रत्यक्षात जागरुकांचा क्षीण आवाज मोठा होण्याची गरज आपल्याकडेही आहे.
डॉ. जगदीश जाधव