इंटरनेट .. एकेकाळी ज्यांच्याकडे कॉम्प्युटर आहेत तेच वापरत होते. इंटरनेट नवीन होते, त्याचे अप्रुप होते, लोकं वापरायला लागली. वापरायचे प्रमाण इतके वाढले की त्याचे जणू व्यसनच लागले. त्यानंतर जसे स्मार्टफोन लाँच झाले आणि इंटरनेटचे पर्यायाने स्मार्टफोनचे व्यसन वाढीस लागले. त्याचे गंभीर परिणाम लोकांवर, समाजावर होवू लागले. पोर्टेबल मीडिया प्लेयर, हाय स्पीड वाय-फाय, मल्टीयुझर मोबाईल सिस्टीम यांसारखे स्मार्टफोन व त्याच्या सोयीस्कर वापरामुळे ह्या व्यसनामध्ये भर पडली आहे किंबहुना ती वाढत चालली आहे. हातात असलेला स्मार्टफोन कॉम्प्युटरपेक्षा अधिक सहज आणि सोप्या पध्दतीने वापरला जातो, त्यावर इंटरनेट वापरू शकतो. ह्याचमुळे आज इंटरनेट व त्या अनुषंगाने येणाऱया इतर बाबी, थोडक्मयात मोबाईल कंप्युटींग हे आता लहान मुलांपासून ते मोठय़ा व्यक्तींपर्यंत व्यसनाचे एक कारण झाले आहे.
ह्याचा परिणाम म्हणजे वाढता सायबर क्राईम आणि याचा अतिरेक वापराने लागणारे व्यसन. सायबर क्राईम आता विविध रुपाने समोर येऊ लागले आहेत. सामान्यतः होणारे क्राईम म्हणजे आयडेंटी थेफ्ट. म्हणजे त्या व्यक्तीची डीजिटल आयडेंटी. जसे की फोन नंबर, पीन नंबर, इमेल आयडी, कार्ड नंबर, सीव्हीव्ही नंबर, ग्रीड नंबर इ. हे चोरण्याचे विविध मार्ग क्रिमिनल्स शोधत असतात. यामध्ये फिशिंग, विशिंग, स्मिशिंग, डमस्टर डायविंग, फार्मिंगच्या आलेल्या लिंक्सद्वारे माहिती घेतली जाते. याचा वापर मग पैसे चोरण्यासाठी केला जातो. ह्याच बरोबर विविध सोशल प्लॅटफॉर्मवरील फोटो, व्हिडिओंच्या माध्यमातून बदनामी करणे, धमकी देणे असे घडू लागले आहे. विशेष करुन महिलांच्या बाबतीत असे गुन्हे घडत आहेत. विवाहाचे आमिष दाखवून, मोठी परदेशी नोकरी आहे असे सांगून ही फसवणूक केली जाते. फसवण्यासाठी मैत्री करणे, प्रेम करतो म्हणून खोटे सांगून व्हिडिओ कॉल करणे, ते रेकॉर्ड करणे व त्या रेकॉर्डींगचा वापर करुन धमकी देणे, बदनामी करणे असे उद्योगही सुरु आहेत. हे कमी आहे म्हणून की काय ऑनलाईन बाल लैंगिक शोषण सुरु झाले आहे. लहान मुलाना ऑनलाईन माध्यमातून फुस लावून किंवा घाबरवून अश्लील व्हिडिओ तयार करण्यासाठी दबाव आणणे असे सर्रास होऊ लागले आहे. दुर्दैवाने अशा घडलेल्या घटनांची पोलीसात तक्रार केली जात नाही.
दुसरे म्हणजे इंटरनेट व्यसन. इंटरनेट व्यसनाचे सामान्य स्वरूप म्हणजे गेम्स, चॅट, पिक्चर पाहणे, पोर्नोग्राफी. स्मार्टफोन आले त्याची सहज उपलब्धता, सोशल कनेक्ट होण्याची सहज सोपी पध्दत, इंटरनेटची सहज उपलब्धता व कोणत्या विषयानुसार मिळणारा आधार, त्यात भर म्हणून सोशल मीडियाचे विविध प्लॅटफॉर्म व ऍप, यामुळे ह्या व्यसनात भर पडली आहे. अर्थात स्मार्टफोनचे व्यसन ही वैयक्तिक समस्या नाही. विशेषतः तरुण विद्यार्थी स्मार्टफोनच्या व्यसनामुळे गंभीर गोष्टी करण्यामध्ये अधिकाधिक गुंतू लागल्या आहेत. खरेतर विविध संस्था, सरकार यांनी नॅशनल लेव्हलवर स्मार्टफोनच्या व्यसनातून मुक्त किंवा त्यांचे पुनर्वसन करण्याचे उपाय शोधणे गरजेचे आहे. यातून मार्ग काढण्यासाठी उपाययोजना करणे आवश्यक आहे. अशा व्यसनाधीन व्यक्तींना मदत करण्यासाठी विविध मानसिक उपचारांना मान्यता देण्याची गरज आहे.
व्यसनाचे 2 प्रकार आहेत, एक म्हणजे ड्रग, अल्कोहोल, तंबाखू, सिगरेट यांसारखे व्यसन आणि दुसरे म्हणजे गेम, इंटरनेट, अगदी स्मार्टफोन. दुर्दैवाने, इंटरनेट, स्मार्टफोनचे व्यसन हे पटकन लक्षात येत नाही. काही गुन्हा घडला, गुन्हय़ामध्ये अडकले की लक्षात येते की याच्या आहारी गेलो आहोत ते. स्मार्टफोनच्या बाबतीत, थोडे संशोधन केले गेले आहे. इंटरनेट, स्मार्टफोन व्यसनाचे अनेक पैलू आहेत व या व्यसनाचे निकष ठरवताना सर्व बाजूने विचार करणे आवश्यक आहे.
स्मार्टफोन, इंटरनेट व्यसन ही पाच संबंधित समस्या दर्शविणारी एक व्यापक बाब आहे. सायबर सेक्श्युअल व्यसन, सायबर रिलेशनशिप व्यसन, इंटरनेटची सक्ती, माहिती ओव्हरलोड आणि इंटरऍक्टीव्ह कॉम्प्युटर गेमचे व्यसन. स्मार्टफोन, इंटरनेट व्यसनाच्या लक्षणांमध्ये मानसिक ताण, अनैसर्गिक वागणे, सामाजिक दुरावा, कौटुंबिक कलह, घटस्फोट, शैक्षणिक अपयश, नोकरी गमावणे आणि कर्ज यांचा समावेश होतो.
सामान्यतः ज्या लोकांमध्ये नैराश्य, एकाकीपणा, सोशल ऍनेक्स्टी, भावनावश असणे, विचलितता, चिडचिडपणा, फोन काढून घेतल्यानंतर आलेला मानसिक ताण व अक्राळस्तेपणा या सारख्या बाबी दिसून आल्यास त्यांना स्मार्टफोन, इंटरनेटचे व्यसन आहे असे समजावे. तसेच इंटरनेट वापरण्याची जागा, इंटरनेट वापरण्याची वेळ, समवयस्क नातेसंबंध, पालकत्वाची पध्दत ह्या गोष्टीही ह्या व्यसनाशी संबंधित आहेत व अशा गोष्टी हे व्यसन वाढवण्यास कारणीभूत ठरतात.
इतकेच नाही तर स्मार्टफोनमुळे काही शारीरिक समस्याही ओढवतात. जसे की डोळे कोरडे पडणे, हाताच्या आणि बोटामध्ये सुन्नपणा आणि मुंग्या येणे ( कार्पल टनल सिंड्रोम), बोटांची, मानेची हालचाल करताना दुखणे, स्नायुला इजा होणे, मनगट, मान, पाठ आणि खांदे, मायग्रेन (डोकेदुखी) आणि अंगठा, तर्जनी तसेच मधल्या बोटांमध्ये सुन्नपणा आणि वेदना यासारख्या समस्या निर्माण होत आहेत.
मग ह्या दोन्ही बाबी म्हणजे सायबर क्राईम व्हिक्टीम होणे किंवा ह्या इंटरनेट स्मार्टफोनचे लागलेले व्यसन याचे निराकरण कसे करणार. या अशा लोकांना यातून बाहेर कसे काढणार. यासाठी अशा लोकांना समुपदेशन, तांत्रिक सहाय्य देण्याची आवश्यकता आहे. मोबाईल इंटरनेटच्या अतिवापरामुळे घरच्या लोकांपासून दूर गेले आहेत, फक्त मोबाईल हेच त्यांचे विश्व झाले आहे किंवा मोबाईलमुळे लहान मुलांमध्ये ज्या समस्या उद्भवतात, या अशा सर्वांना मानसिक आधार देणे आवश्यक आहे.
घरची मंडळी, विशेष करुन लहान मुलांच्या बाबतीत आई वडील ह्यांचे सहकार्य खुप महत्वाचे ठरते. नुसते समुपदेशन किंवा पोलीस सहाय्य इतके करुन चालणार नाही तर सायबरबाबत जागृती कार्यक्रम घेणेही महत्वाचे ठरणार आहे. तर एकूणच काय, जे काही ऑनलाईन व्यसन लागले आहे त्याला समुपदेशन, सायबर सहाय्यता, जागृती कार्यक्रम हे पर्याय ठरु शकतात व अशा सायबर व्यसन लागलेल्या व्यक्ती पुन्हा उतम आयुष्य जगू शकतात.
-विनायक राजाध्यक्ष, सांगली