प्रतिनिधी / रत्नागिरी
झेब्रा लोच (बोटिया स्ट्रियाटा)सह गोडय़ा पाण्यातील अन्य शोभिवंत स्वरुपाच्या तब्बल 2 लाख 65 हजार माशांची निर्यात 2012 ते 2017 या पाच वर्षात झाल्याचे समोर येत आह़े शोभिवंत माशांमध्ये लोकप्रिय असलेला झेब्रा लोच पश्चिम घाटामध्ये कोयना व तिच्या उपनद्यामंध्ये ठराविक ठिकाणीच आढळून येत़ो अशाच प्रकारे या माशांची निर्यात होत राहिल्यास मुळातच दुर्मीळ असलेली ही प्रजात नष्ट होण्याची भीती संशोधकांनी व्यक्त केली आह़े
भारतातील 5 शहरांमधून एप्रिल 2012 ते मार्च 2017 या कालावधीत थेट शोभिवंत माशांच्या निर्यात-आयात आकडेवारीच्या विश्लेषणावर आधारित या अभ्यासानुसार पाच वर्षांत सुमारे 2 लाख 65 हजार 610 झेब्रा लोच माशांची भारतातून निर्यात करण्यात आली. आंतरराष्ट्रीय बाजारात शोभिवंत मासे व पाळीव प्राण्यांच्या व्यापाऱयासह इतर दुर्मीळ 148 प्रजातींसह लोच माशांची प्रामुख्याने निर्यात केली जात़े महाराष्ट्र कला, विज्ञान आणि वाणिज्य, मुंबई आणि झेक युनिव्हर्सिटी ऑफ लाइफ सायन्सेसच्या संशोधनानुसार, विमानतळावर होणारी शोभिवंत प्रजातींच्या निर्यातीची नोंद प्रशासनाकडे असत़े मात्र जलमार्ग व चोरटय़ा पद्दतीने सीमेबाहेर होणाऱया निर्यातीची पुरेशी नोंद नसल्याने या संख्येत मोठी वाढही संभवते. पाच भारतीय शहरांपैकी कोलकाता विमानतळावरुन सर्वाधिक झेब्रा लोच माशांची निर्यात केली गेली आह़े त्यानंतर बेंगळूर, मुंबई, चेन्नई आणि कोची या विमानतळाचा क्रमांक लागत़ो झेब्रा लोच माशांची सिंगापूरमध्ये सर्वाधिक म्हणजे 73.05 टक्के निर्यात झाली आह़े
झेब्रा लोच व गोडय़ा पाण्यातील अन्य माशांची वन्यजीव संरक्षण अधिनियमाच्या सूचीत नोंद नसल्यामुळे या माशांची निर्यात बेकायदेशीर ठरत नाह़ी मात्र या माशाच्या वाढत्या निर्यातीमुळे गोडय़ा पाण्यातील दुर्मीळ शोभेच्या माशांची संख्या झपाटय़ाने कमी होत आह़े तज्ञांच्या मते, मत्स्य संवर्धनाची आव्हाने व शोभिवंत माशांचा व्यवसाय करणाऱया लोकांचा रोजगाराचा प्रश्न संवेदनशीलपणे हाताळणे आवश्यक आहे.
या प्रजातीचे अभ्यासक सचिन गोसावी यांच्या मते, झेब्रा लोचसारख्या असुरक्षित दुर्मीळ प्रजातींचा सीआयटीईएसने (वन्यप्राणी आणि वनस्पतींचा धोका असलेल्या प्रजातींमधील आंतरराष्ट्रीय व्यापारावरील अधिवेशन) परिशिष्टात समावेश करावा. यामुळे निर्यातीच्या स्तरावरील अचूक माहिती मिळेल व गोडय़ा पाण्यातील माशांमध्ये शाश्वत व्यापार केला जाऊ शकेल. सीआयटीईएसने वन्यप्राणी आणि वनस्पतींच्या आंतरराष्ट्रीय व्यापारामुळे त्यांचे अस्तित्व धोक्यात येणार नाही, यासाठी आंतरराष्ट्रीय करार करण्याची गरज असल्याचे गोसावी म्हणाल़े
या माशांचा व्यापार करताना 60 टक्के माशांची निर्यात त्यांच्या ऐन प्रजनन हंगामामध्ये होत़े त्यामुळे त्याचा संवर्धनावर विपरित परिणाम होत आह़े ‘प्रजनन काळात झेब्रा लोच माशाचा व्यापार चालू राहिला तर नजीकच्या काळात या माशांच्या संख्येत मोठी घट होऊन ही प्रजाती नष्ट होण्याच्या जवळ जाईल, असे झेक युनिव्हर्सिटी ऑफ लाईफ सायन्सेसचे पीएचडी विद्यार्थी अभ्यासक प्रदीप कुमकर यांनी सांगितले. व्यापार कायदेशीर असतानाही या माशांच्या निर्यात व्यापाराची व्याप्ती व पध्दती यांचे नियमन नसल्याने ही प्रजाती धोक्यात आली आहे. आधीच मर्यादित संख्येने या प्रजाती असून मानवी हस्तक्षेपामुळे (नदीतील वाळू उत्खनन, बांधकाम इ.) ही प्रजाती धोकादायक परिस्थितीमध्ये आह़े याचा सामना करण्यासाठी अभ्यासकांनी अशा माशांसाठी तातडीने कृत्रिम प्रजनन कार्यक्रम विकसित करण्याची गरज व्यक्त होत आह़े