जगात आर्थिक मंदी येण्याची चाहूल गेल्या काही महिन्यांपासून वर्तविली जात होती. ही आर्थिक मंदी टाळण्यासाठी कोणते उपाय करता येतील यावर वित्तसंस्था, मंत्रालये, अर्थक्यवस्थेशी संबंधित विविध आस्थापने यांचा विचार सुरू होता. आजच्या अर्थव्यवस्था या मागणीचे प्रतिपालन आणि उत्पादनाचे चलनवलन यावर प्रामुख्याने अवलंबून असतात. हे सारे, लक्षावधी वैयक्तिक निर्णय जे विविध सरकारांशी सल्लामसलतीने घेतलेले असतात त्यातून निर्माण झालेल्या विश्वासार्हतेवर अवलंबून असते. विविध देशातील सरकारी निर्णयांमागे राजकारण आणि काही विचारधारा असतात. हे सारे जग मानवी अनुबंधाने बद्ध असल्याने त्यातून होणाऱया नफा नुकसानीचा काही एक अंदाजही बांधता येतो. चुका दुरुस्त करता येतात. नवे उपाय शोधता येतात, ‘वेल्थ ऑफ नेशन्स’ लिहिणाऱया ऍडम स्मिथने मागणी व पुरवठय़ाचा अर्थव्यवस्थेतील समतोल ‘अदृश्य हात’ नियंत्रित करतो असे म्हटले होते. याचा अर्थ प्रत्यक्ष निरीक्षणात नसलेल्या बाजारपेठीय शक्ती मुक्त बाजारपेठ व्यवस्थेत आपोआप समतोल प्रस्थापित करतात. अलीकडची अर्थव्यवस्था ही ऍडम स्मिथला अभिप्रेत असलेल्या ‘निर्दोष’ मुक्त बाजारपेठ तत्त्वांवर खचितच वाटचाल करीत नसल्याने त्यात विविध भांडवलदारांचे व राष्ट्रांचे बरेवाईट हितसंबंधी हस्तक्षेप अर्थव्यवस्थेवर परिणाम करीत असतात. सध्याच्या जागतिकीकरणात विशेषतः चिनी अर्थव्यवस्थेच्या उदयानंतर व्यापार, स्थलांतर आणि पर्यटनाने साऱया राष्ट्रीय आणि खंड सीमा मोडीत काढल्या आहेत. अशावेळी कुठलाही आर्थिक मंदीचा विस्तार हा केवळ काही राष्टे^ व खंडापुरता मर्यादित राहू शकत नाही, तो जागतिक अर्थव्यवस्थेवर परिणाम करणारा ठरतो.
या पार्श्वभूमीवर अर्थशास्त्रास सर्वसाधारणपणे अपेक्षित नसलेल्या भलत्याच अनपेक्षित घटकाने अर्थव्यवस्थेवर परिणाम करण्यास आरंभ केला तर अभूतपूर्व समस्यांना सामोरे जावे लागते. आज ‘कोरोना’ नामक जीवाणूने जगभरात धुमाकूळ माजवला आहे. या जीवाणूने केवळ माणसांचे विलगीकरण केलेले नसून एकप्रकारे जागतिक अर्थव्यवस्थेचेच विलगीकरण केले आहे. जागतिक अर्थव्यवस्थेस वेठीस धरून संत्रस्त करणारा हा जीवाणूनिर्मित आगळा वेगळाच हस्तक्षेप मानावा लागेल. कोरोना विषाणूचा प्रादुर्भाव व प्रभावामुळे जागतिक बाजारपेठ 10 टक्क्मयाने खाली घसरली आहे. 2008 च्या दरम्यान अमेरिकन वित्तसंस्थांचे दिवाळे वाजल्याने अशी आकस्मिक घसरण झाली होती आता ती वेगळय़ाच कारणामुळे झाली आहे. चीनमध्ये 80 हजारांहून अधिक लोक कोरोनाने बाधित झाले आहेत. कित्येक मृत्यूमुखी पडले आहेत. तिथे प्रशासनाने अनेक शहरे बंद केली आहेत. लोकांच्या प्रवास, येण्या-जाण्यावर निर्बंध घातले आहेत. व्यापार व औद्योगिक उपक्रम बंद करण्यात आले आहेत. यामुळे चीन ही जगातील दुसऱया क्रमांकाची अर्थव्यवस्था बऱयापैकी मंदावली आहे. याचा साखळी परिणाम जागतिक अर्थव्यवस्थेवर झाला आहे. त्यातच कोरोनाबाधित आजार इटली, इराण, दक्षिण कोरिया शिवाय फ्रान्स, जर्मनी, स्पेन याशिवाय अन्य देशातही कमी अधिक प्रमाणात पसरल्याने स्थिती आणखी बिकट झाली आहे. अर्थशास्त्राच्या दृष्टिकोनातून कोरोनाचा वेगवान प्रादुर्भाव हा जितका चिंतेचा विषय आहे तितकाच तो रोखण्यासाठी केलेल्या उपाययोजनांचा अर्थव्यवस्थेवरील परिणाम हा देखील महत्त्वपूर्ण गंभीर मुद्दा आहे. कोरोना उपसर्गाच्या भयाने चीनने उद्योगाची जशी टाळेबंदी केली आहे तोच कित्ता गिरवीत कोरोनाचा अधिक प्रादुर्भाव असलेल्या देशात टाळेबंदी झाली आहे. जगभरात शेअर बाजार व रोखे व्यवहारावर आफत आली आहे. कोसळत्या अवस्थेतून सावरायचे कसे हा प्रश्न या क्षेत्रास भेडसावत आहे. .
कोरोनाच्या प्रभावामुळे चीनचे बलाढय़ उत्पादन क्षेत्र थंडावल्याने चीनशी निकटचे आर्थिक संबंध असलेल्या आशिया-पॅसिफिक अर्थव्यवस्था अडचणीत आल्या आहेत. विशेषतः व्हिएतनाम, सिंगापूर आणि द. कोरिया या देशांच्या अर्थव्यवस्थांवर विपरीत परिणाम झाला आहे. त्यातच कोरोनाची बाधा इतर देशातही दिसत असल्याने एकूणच जागतिक उत्पादन क्षेत्र अपेक्षेहून अधिक काळ मंदावलेले राहील असे काही निरीक्षकांचे मत आहे. उत्पादन क्षेत्राबरोबरच कोरोनाने सेवा क्षेत्रावरही परिणाम केला आहे. चीनसह इतर देशातील किरकोळ व्यापार, रेस्टॉरंटस, पर्यटन, हवाई वाहतूक वगैरे सेवा ग्राहकांअभावी नुकसानीत येत आहेत. जगातील सर्वात मोठी ग्राहक बाजारपेठ असलेल्या अमेरिकेतील सेवा क्षेत्रही अडचणीत असल्याचे आकडेवारीतून स्पष्ट झाले आहे. जागतिक अर्थव्यवस्थेतील अनिश्चितता आणि कोरोनाचा प्रसार या कारणामुळे बाहेरील ग्राहक वर्ग मागणी नोंदवण्याबाबत उदासीन झाल्यामुळे अमेरिकेतील सेवा क्षेत्राची गती मंदावली आहे. कोरोनाचा प्रसार रोखण्यासाठी अमेरिकेने युरोपातून होणाऱया हवाई वाहतुकीवर बंधने आणल्याने अमेरिका आणि युरोपियन देशांच्या व्यापारावर परिणाम होण्याची शक्मयता आहे. कोरोनामुळे जगभरातील आर्थिक व्यवहार थंडावल्याने तेलाची मागणी कमी होऊन तेलाचे दर घटले आहेत. कोरोनाबाधित चीन हा तेलाचा जगातील सर्वात मोठा आयातदार देश आहे. याच बरोबरीने जेथे कोरोना संसर्ग जाणवण्याइतपत आहे त्या इटालीसह युरोपात आणि आशियाई देशातही तेलाची मागणी घटली आहे. यामुळे तेलाचे दर कमी झाले आहेत. इतर मंदी काळात करण्यात येणारे वित्तीय आणि चलनविषयक उपाय जे मंदीचा परिणाम रोखण्यासाठी उपयुक्त ठरतात ते सध्याच्या आकस्मिक मंदीवर परिणामकारक ठरू शकणार नाहीत. कारण कोरोना जीवाणू अर्थव्यवस्था, व्याजदर, वित्तीय तूट यांचा विचार करून आपल्या रेंगाळण्याचा व प्रादुर्भावाचा काळ निश्चित करणार नाही. त्यामुळे वैद्यकीय, वैज्ञानिक व इतर प्रतिबंधात्मक मार्गांचा अवलंब करून या जीवाणूचा प्रभाव निष्प्रभ करण्याची गरज आहे, असे कसोशीचे प्रयत्न जागतिक पातळीवर सुरूही आहेत. ते लवकर यशस्वी व्हावेत अशीच सार्वत्रिक अपेक्षा असेल.
अलीकडच्या काळात जागतिकीकरणाचे समर्थक देशच आपल्या अर्थव्यवस्था अलिप्त, सुरक्षित करण्यात गर्क असताना, सीमेवर भिंती बांधणे, स्थलांतरे निर्बंधित करणे, जकात वाढवून मुक्त व्यापारास अटकाव करणे इत्यादी उपक्रमात मग्न संकुचितपणा सर्वत्र दिसत असता कोरोना जीवाणूने जगावर जो जबरीचा विलगीकरणाचा संकुचितपणा लादला आहे त्यातून सुटका कधी होणार हाच जगरहाटीतील मर्त्य मानवापुढील कळीचा प्रश्न बनला आहे.
अनिल आजगावकर
मो.9480275418