कोविड-19 आजारांमध्ये होणाऱया गंभीर प्रकारच्या न्यूमोनियामुळे कृत्रिम ऑक्सिजनवर असणाऱया गंभीर रुग्णावर उपचार करण्यासाठी औषधाव्यतिरिक्त ‘लो डोस रेडिएशन थेरपी’ आशेचा किरण सिद्ध होईल. एका संशोधनानुसार कॅन्सर रुग्णावर वापरली जाणारी रेडिएशन (क्ष-किरण) उपचार पद्धत कोविड न्यूमोनियामुळे ऑक्सिजन व व्हेंटिलेटर लागलेल्या गंभीर रुग्णाला बरे होण्यासाठी डॉक्टर ही पद्धती वापरत आहेत. या उपचारामुळे ऑक्सिजन व कृत्रिम श्वसन देण्याची गरज कमी होते.
काय आहे ही उपचार पद्धती?
‘लो डोस रेडीएशन’ (थ्अअ) उपचारामुळे फुफ्फुसातील दाह (इन्फ्लमेशन) कमी होऊन, सायटोकाईन स्ट्रॉम कमी व नियंत्रित होण्यास मदत होते. लो डोस रेडिएशनमुळे प्रो-इन्फ्लामेटोरी सायटोकाईन कमी होतात व अँटी-इन्फ्लामेटोरी सायटोकाईन वाढतात. एकच डोस उपचाराने काही तासात रुग्णाच्या फुप्फुसाची क्षमता वाढते, श्वसन क्रिया सुधारते, ऑक्सिजन व व्हेंटिलेटरची गरज कमी होते व रुग्णाला लवकर बरे होण्यास मदत होते. मृत्यूदर कमी होतो. फुफ्फुसाचे फायब्रोसिस कमी होते. ही उपचार पद्धती सध्या सुरू असलेल्या ट्रीटमेंटसोबत घेऊ शकता.
सायटोकाईन स्टॉर्म काय आहे?
कोरोना विषाणूंचा संसर्ग फुफ्फुसाला होतो, अशावेळी सर्वसामान्यपणे कोरोना विषाणू फुफ्फुसातील वायुकोशांमध्ये (आल्विओलाय) प्रवेश करतात तेव्हा, शरीरातील रोग प्रतिरोधक क्षमता उत्तेजित होते (ट्रीगर इम्मुन रिस्पॉन्स), दाह कमी करण्याचे कार्य (ट्रीगर इन्फ्लामेटरी रिस्पॉन्स)सुरू होते, परिणामी कोरोना विषाणूचा नायनाट होतो व रोगप्रतिरोधक शक्ती काम करण्याचे थांबवते. असे सामान्यतः 80 ते 85 टक्के रुग्णांमध्ये होते. परंतु 10 ते 15 टक्के गंभीर कोरोना आजारात वायूकोशात शिरलेल्या विषाणूंना मारायला शरीरातील रोगप्रतिरोधक पेशी, मायक्रोफेजीस (इम्युन सेल्स) जादा प्रमाणात सक्रिय झाल्याने इम्युन सिस्टिम अतिप्रमाणात वादळाप्रमाणे उत्तेजित होऊन, विषाणूला संपवण्याच्यासोबतच स्वतःच्या शरीरातील पेशींचे, अवयवांचे नुकसान करू लागते व ते वादळ थांबत नाही, चालूच राहते. याला ‘सायटोकाईन स्टॉर्म’ म्हटले जाते. याचा परिणाम म्हणून फुफ्फुसातील वायुकोश, रक्तवाहिन्यांमधील अंतस्थत्वचेला सूज (इन्फ्लमेशन) येते. शरीरातील सर्वच अवयवांवर सूज व पेशींना इजा होऊ लागते. परिणामी रक्त गोठणे, ऑक्सिजन वहन कमी होणे, सूज आल्याने रक्तवाहिन्या लीक होणे, इतर अवयव खराब होऊन श्वसन क्रिया मंदावते व परिणामी मृत्यू होतो.
ही थेरपी कोणाला द्यावी?
ज्या रुग्णाची कोविड टेस्ट पॉझिटिव्ह आहे, ज्यांना न्यूमोनिया जास्त आहे, कृत्रिम ऑक्सिजन सुरू आहे, धाप लागते, श्वसन वेग 24 पेक्षा जास्त आहे (ARअ), व्हेंटिलेटर लागणार आहे किंवा लागला आहे, ऑक्सिजन (एज्द2) 90ज्ञ् पेक्षा कमी आहे, श्वास घेण्यास त्रास होतो, रक्तातील सायटोकाईन वादळ (स्त्रॉम)मार्कर्स वाढलेले आहेत, अशा वेळेस ही उपचार पद्धती लाभदायक होऊ शकते.
लो रेडिएशन उपचार कसे देतात?
कोरोनाबाधित रुग्णांच्या संपूर्ण दोन्ही फुफ्फुसांना रेडिएशन मशीनमध्ये झोपवून अतिशय सौम्य क्ष-किरणांचा (रेडिएशन) एकच 0.3 ते 0.7 ग्रायस डोस दिला जातो. ही क्रिया काही मिनिटांसाठी होते. लो डोस रेडिएशनमुळे प्रो-इन्फ्लामेटरी सायटोकाईन कमी होतात व अँटी-इन्फ्लामेटरी सायटोकाईन वाढतात. 12 तासातच याचा चांगला परिणाम दिसू लागतो. यासोबत पूर्वी सुरू असणारी ऑक्सिजन, औषध उपचार सुरू ठेवावे लागतात. याचा खर्च अंदाजे 15 ते 20 हजार इतका येतो. कॅन्सरवरील उपचारात रेडिएशनचा डोस यापेक्षा शंभरपटीने द्यावा लागतो व वारंवार ठरावीक दिवसांनी डोस घ्यायला लागतो व त्याचे काही अपायही जास्त असतात. यापूर्वी लो डोस रेडिशनचा वापर 1933 ते 1950 साल दरम्यान 863 रुग्णांवर न्यूमोनियासाठी केला होता. त्याचे संशोधन प्रसिद्ध झाले आहे. गुंतागुंत न होता लवकर बरे होण्यास याचा त्यावेळी फायदा झाला आहे. याच आधारावर कोविड न्यूमोनियामध्ये ही उपचार पद्धती आता सर्व कॅन्सर हॉस्पिटलमध्ये सुरू झाली आहे. या उपचार पद्धतीस आय सी एम आर(भारत सरकार) संस्थेने परवाना दिला आहे. यावर दुसऱया टप्प्यात अनेक कॅन्सरतज्ञ संशोधन करीत आहेत.
कोणास देऊ नये
ज्यांना कोरोनाची जास्त गंभीर लक्षणे नाहीत, वय 18 वर्षेपेक्षा कमी, शरीरातील ऑक्सिजन (एज्द2) 95… पेक्षा जास्त, गरोदर स्त्रिया, सायटोकाईन स्ट्रॉम नसताना, ही रेडिएशन उपचार पद्धती दिली जात नाही.
दुष्परिणाम आहेत का?
लो डोस रेडिएशनचे सध्या कोणतेही तीव्र प्रकारचे अपाय नाहीत. पहिल्या व दुसऱया फेजमधील संशोधनात सुरक्षित असल्याचे आढळले आहे. काही कॅन्सर रेडिओलॉजिस्ट या रेडिएशन उपचार पद्धतीमुळे कॅन्सर तसेच इतर अवयवावर वाईट परिणाम होऊ शकतो असे मत मांडतात. पण याचे प्रमाण अत्यल्प आहे. ही उपचार पद्धती दुधारी तलवारीप्रमाणे आहे, योग्य वेळेस, योग्य प्रमाणात वापरल्यास प्रभावी ठरते.
तोटे किंवा अडचणी
अतिदक्षता विभागात अथवा व्हेंटिलेटरवरील ऍडमिट रुग्णास या उपचारासाठी कॅन्सर हॉस्पिटलमध्ये घेऊन जाणे व आणणे अवघड होते. इतर लोकांना प्रसार होऊ शकतो. यासाठी पोर्टेबल रेडिएशन मशीन उपयोगी ठरू शकेल.
डॉ. संजय पंतबाळेकुंद्री, अक्कोळ