शिवाजी विद्यापीठाचे प्र-कुलगुरू, संशोधक डॉ. पी. एस. पाटील यांचे वैशिष्टÎपूर्ण संशोधन
कोल्हापूर / अहिल्या परकाळे
शिवाजी विद्यापीठाचे प्र-कुलगुरू आणि जागतिक किर्तीचे संशोधक डॉ. पे. एस. पाटील यांनी आंतरराष्ट्रीय स्तरावर फोटोकॅटॅलिसिस आणि सौरघट संशोधनात आपली एक वेगळी ओळख निर्माण केली आहे. गेल्या तीन दशकांपासून संशोधनात सातत्य ठेवल्याने जागतिक स्तरावर फोटोकॅटॅलिसीस आणि सौरघट संशोधनात जगात 129 क्रमांकावर तर देशातील दुसऱया क्रमांकाचे संशोधक म्हणून त्यांची नोंद झाली आहे. सिलिकॉन सोलर सिस्टम चांगली आहेच, पण नॅनो सोलर सिस्टिम ही घराच्या भिंती आणि काचेच्या खिडकीवरही बसवता येणार आहे, अशी माहिती डॉ. पी. एस. पाटील यांनी `तरूण भारत’शी बोलताना सांगितली. त्यांच्या या वैशिष्टÎपूर्ण संशोधनासंबंधी त्यांच्याशी साधलेला हा संवाद.
प्रश्न: विद्यार्थी ते संशोधक हा तुमचा प्रवास कसा होता ?
उत्तर: चंदगड तालुक्यातील दुंडगे गावात जन्म झाला असला तरी प्राथमिक व माध्यमिकचे शिक्षण संपल्यानंतर उच्च शिक्षणासाठी शिवाजी विद्यापीठात आलो. येथेच पीएचडी पूर्ण करून सहाय्यक प्राध्यापक म्हणून 1990 साली रुजू झालो. संशोधनासाठी लागणारी प्रयोगशाळा, पूरक साधन-सामुग्री उभारण्याचे आव्हान होते मात्र विद्यापीठाने पूर्ण सहकार्य केले. सुरुवातीच्या काळात माझे काही संशोधन प्रकल्प डावलण्यात आले. मात्र खचून न जाता प्रकल्पांमधील त्रुटींची पूर्तता करीत पुन्हा प्रकल्प केंद्र सरकारच्या शिखर संस्थेला पाठवले. आयआयटीसारखी संस्था स्पर्धेत असताना आपल्या प्रकल्पाला मान्यता मिळाली. येथूनच यशाचा आलेख उंचावत गेला. जर्मनीतील डाटा एक्स्चेंज ऍकॅडमीत दोन वर्षे संशोधन केले. येथील जवळपास 600 संशोधकांपैकी ज्येष्ठ संशोधक मायकल यांनी सोलर संशोधनातील बारकावे शिकवले. हा अनुभव गाठीशी घेत 1999 मध्ये संशोधनात टीम वर्क सुरू केले. म्हणूनच आज यशाचे शिखर गाठू शकलो.
प्रश्न: आपल्या या संशोधनाचा समाजासाठी काय उपयोग होणार?
उत्तर: भारतात मुबलक सूर्यप्रकाश असल्याने सोलर एनर्जीचा जास्तीत जास्त फायदा होतो. सिलिकॉन सोलर फक्त छतावर बसवता येतो. परंतु नॅनो सोलर इमारतीच्या भिंतीत, खिडकीवर बसवता येतो. तसेच कोयनेतून होणाऱया वीज पुरवठÎाचा खर्च सोलरमुळे कमी होणार आहे. आता आम्ही कमी खर्चात दर्जेदार सोलर देणार आहोत. फोटोकॅटॅलिसिसच्या माध्यमातून हवा, पाणी प्रदूषण कमी करता येते.
प्रश्न: संशोधनासारखा क्लिष्ट विषय तुम्ही सोप्या भाषेत कसा मांडला ?
उत्तर: दर्जेदार संशोधनासाठी इंग्रजी भाषेवर प्रभुत्व असण्याची गरज आहे. कारण सोलर सिस्टिममध्ये जगभरातील हजारो संशोधक काम करीत असतात. साध्या भाषेत संशोधन पेपर सादर केला तर संशोधन पेपरचे ह्यूज वाढून किती संशोधकांनी तुमचा संशोधन पेपर संदर्भ म्हणून आपल्या संशोधनात वापरला त्यावर तुमच्या संशोधनाचा दर्जा वाढत असतो. त्यामुळे मी संशोधक विद्यार्थी, प्राध्यापक आणि संशोधकांना कळेल अशा सोप्या भाषेत दर्जेदार संशोधन पेपर लिहिले आहेत. त्यामुळेच 3708 संशोधकांचे ह्यूज मिळाले आहेत. तसेच `वर्ल्ड सायंटिस्ट अँड युनिव्हर्सिटी रँकिंग’मधील 129 संशोधकांच्या यादीत समावेश झाला आहे.
प्रश्न: तुम्ही संशोधनात विद्यार्थी, प्राध्यापकांना कसे सामावून घेतले?
उत्तर : दर्जेदार संशोधनात टीमवर्कला अतिशय महत्त्व आहे. मलाही अनेक संशोधकांनी मदत केल्यानेच मी यशस्वी झालो. हे लक्षात ठेवून जास्तीत जास्त संशोधक विद्यार्थी, प्राध्यापकांना बरोबर घेऊन सोलर सिस्टिममध्ये संशोधन केले. संशोधन कार्यात झोकून देण्याची त्यांचीही तयारी आहे. त्यामुळेच अनेक विद्यार्थी व प्राध्यापक जागतिक संशोधकांच्या यादीत आहेत.
प्रश्न: संशोधन क्षेत्रातील पेटंट मिळवण्यासाठी काय प्रयत्न सुरू आहेत?
उत्तर : संशोधन क्षेत्रात पेटंटला महत्त्व आहे यात शंका नाही. विद्यापीठ पेटंट मिळवण्यासाठी जास्तीत जास्त प्रयत्न करीत आहे. परंतु सध्या स्थानिक औद्योगिक क्षेत्राला मोठÎा प्रमाणात टेक्नॉलॉजी सप्लाय करण्याचे काम सुरू आहे.
प्रश्न: नॅनो सायन्स विभागाची स्थापना कशी केली?
उत्तर : शिवाजी विद्यापीठाच्या सुवर्णमहोत्सवी वर्षानिमित्त राज्य सरकारने विद्यापीठाला 50 कोटींचा निधी जाहीर केला. या निधीमध्ये काय करायचे यासंदर्भात चर्चा झाली. तत्कालीन कुलगुरू डॉ. एन. जे. पवार यांच्यासमोर मी नॅनो सायन्स अभ्यासक्रमाचा प्रस्ताव मांडल्यानंतर त्यांनी त्यास त्वरित मान्यता दिली. 10 कोटी रूपयात नॅनो सायन्स विभागाची इमारत, अभ्यासक्रम व पूरक प्रयोगशाळेची निर्मिती केली. आज नॅनो सायन्स विभाग विद्यापीठात नंबर वन आहे.
प्रश्न : प्र-कुलगुरू पदावर काम करताना प्रशासनातील अनुभव काय?
उत्तर : भौतिकशास्त्र विभागात संशोधक, प्राध्यापक, अधिविभागप्रमुख, नॅनो टेक्नॉलॉजीचा संचालकपदी असताना मी अध्ययन, अध्यापन आणि संशोधन केले. तसेच सायन्स ऍन्ड टेक्नॉलॉजी शाखेचा अधिष्ठाता म्हणून काम करतानाच प्रशासनाचा अभ्यास केला. तोच अभ्यास आता प्र-कुलगुरू पदावर काम करताना उपयोगी पडत आहे.