राजू चव्हाण/ खेड
जगबुडी नदीपात्रात सापासारखे लांब शरीर, मोठे तोंड अन् चमकदार दात असलेल्या सर्पमुखी माशाच्या नव्या प्रजातीचा शोध लागला आहे. झुलॉजिकल सर्व्हे ऑफ इंडियाच्या तिघांनी ही नवी प्रजात शोधून काढली असून या नव्या प्रजातीचे नामकरण ‘चन्ना रारा’ असे करण्यात आले आहे.
परिसंस्थेच्या दृष्टीने हा मासा जमिनीवर व पाण्यात रहात असल्याने त्याला उभयचर गटात समाविष्ट करण्यात आले आहे. या नव्या संशोधनामुळे जगबुडी नदी पुन्हा एकदा जगाच्या नकाशावर झळकली आहे. नवी प्रजात आढळल्याचा आनंद असतानाच हा मासा परिसंस्थेसाठी धोकादायक असल्याचेही पुढे येऊ लागल्याने चिंताही व्यक्त होत आहे.
जगबुडी नदी वाशिष्ठी नदीतून बाहेर पडणारी नदी आहे. ही नदी बहिरवली येथून सुरू होते, मौजे वडगाव येथे सहय़ाद्रीच्या कुशीत उगम पावते. या नदीस जांबू उपनदी येऊन मिळते. जगबुडी नदीची लांबी 45 कि.मी., तर रूंदी संगमाजवळ 165 चौ. कि.मी. असल्याचे सांगितले जाते. अतिवृष्टीत जगबुडी नदी सातत्याने चर्चेत राहिली आहे. जगबुडी नदीपात्रात सापासारखे तोंड असलेल्या सर्पमुखी माशाच्या नव्या शोधामुळे ही नदी आता आणखी एका कारणाने वैशिष्टय़पूर्ण ठरली आहे.
झुलॉजिकल सर्व्हे ऑफ इंडियाचे नीलेश डहाणूकर, व्ही. के. अनुप, अन्वर अली या तिघांनी जगबुडी नदीपात्रात सर्पमुखी माशाची नवी प्रजात शोधून काढण्याची किमया केली आहे. यासाठी गेल्या 4 ते 5 वर्षापासून या तिघांचे संशोधन चालू होते. गतवर्षी माशाची नवी प्रजात जगबुडी नदीपात्रात तिघांच्या हाती लागली. जगात अशी प्रजात कुठेच आढळलेली नाही. मात्र जगबुडी नदीपात्रात खूपच फरक असलेली माशाची नवी प्रजात सापडल्याने तिचे ‘चन्ना रारा’ असे नामकरण करण्यात आले आहे. विशेष म्हणजे नीलेश डहाणूकर यांच्यासह 2 संशोधनकार महाराष्ट्रातीलच आहेत.
सर्पमुखी मासा 3 फूट लांब व 8 किलो वजनाचा असू शकतो. या माशाच्या 15 ते 20 जाती ज्ञात आहेत. या माशाच्या शरीरात श्वसनासाठी फुफ्फुसासारखा लैडर नावाचा अवयव असतो. त्यामुळे हा मासा पाण्याबाहेरही दीर्घकाळ जिवंत राहतो. तो एका डबक्यातून दुसऱया डबक्यात जमिनीवरून सरपटत जावू शकतो. भारतामध्ये हा मासा दख्खनचे पठार व कोकण किनारपट्टीवर गोडय़ा पाण्यात सापडतो. अमेरिकेने या माशाला खतरनाक वन्यजीव म्हणून घोषित केल्याची माहिती पुढे आली आहे.
संरक्षण अन् संवर्धनाच्या दृष्टीने अवघडच
सर्पमुखी मासा ज्या ठिकाणी सापडतो, त्या ठिकाणच्या परिसंस्थेवर तो वाईट परिणाम करतो. हा मासा मांसाहारी असल्यामुळे तो परिसंस्थेतील इतर प्राणी खाऊन नष्ट करतो. वर्तमानकाळात संरक्षण व संवर्धन करण्याच्या दृष्टीने हा मासा खूपच अवघड आहे. हा मासा इतर जीव मारून खात असल्याने परिसंस्थेतील अन्नसाखळी खंडित होऊ शकते. आयडीसीएनच्या रेड यादीमध्ये असुरक्षित प्रजात म्हणून या माशाची नोंद केली आहे.