प्रतिनिधी / फोंडा
यंदाच्या गणेश चतुर्थीवर कोरोना महामारीचे सावट असले तरी गावागावातील पारंपरिक गणपती चित्रशाळांमध्ये सध्या लगबग चाललेली दिसते. चतुर्थीचा सण अवघ्या एका महिन्यावर येऊन ठेपला आहे. सणाच्या पूर्वतयारीमध्ये यंदा फारसा उत्साह दिसत नसला तरी मूर्तीकारांना मात्र पुढचा महिनाभर उसंत मिळणार नाही. फोंडा तालुक्यातील बऱयाच चित्रशाळांमध्ये मूर्ती घडवून तयार झालेल्या आहेत. येत्या काही दिवसांत रंगकामाला सुरुवात होणार आहे.
फोंडा तालुक्यात साधारण पंचावन्न ते साठ चित्रशाळा आहेत. त्यामध्ये आजही गोमंतकीय परंपरेनुसार चिकण मातीच्या गणेशमूर्ती तयार होतात. बहुतेक मूर्तीकांराची तिसरी पिढी हा वारसा पुढे नेत आहे. जुन्या व वयस्क कलाकारांकडून तरुण मंडळीनी ही कला शिकून घेतल्याने ही पारंपरिक कला आजही गोमंतकीयांच्या हाती टिकून राहिली आहे. यंदा चतुर्थीचा सण लवकर आल्याने मूर्तीकारांनी जूनच्या पहिल्या आठवडय़ापासूनच कामाला सुरुवात केली आहे. मूर्ती घडवून तयार झाल्या आहेत. मात्र मूर्तींसाठी लागणाऱया रंगसाहित्यामुळे काम रेंगाळण्याची चिंता काही मूर्तीकारांनी व्यक्त केली आहे. गोव्यातील बाजारपेठेत एकाच ठिकाणी हे साहित्य मिळत नसल्याने बरेच मूर्तीकार महाराष्ट्रातील बांदा किंवा माणगाव येथून रंगसाहित्य विकत घेतात. काही चित्रशाळांमध्ये शेजारील राज्यातील कारागिरांची मदत घेतली जाते. लॉकडाऊनमुळे हे कामगार यंदा उपलब्ध होऊ न शकल्याने मूर्तीकारांचे काम वाढले आहे. शिवाय कोरोनाचा वाढता प्रभाव लक्षात घेऊन मूर्तींचे काम शक्य तो लवकर संपविण्याची त्यांची धावपळ सुरु आहे.
पोकळेवाडा-आडपई येथील ज्येष्ठ मूर्तीकार विष्णू रघुवीर नाईक यांच्या घरातील चित्रशाळेत शंभरहून अधिक मूर्ती घडवून तयार झालेल्या आहेत. लॉकडाऊनमुळे रंगसाहित्य आणण्यासाठी बांदा येथे जाणे शक्य नसल्याने त्यांना गोव्यातील बाजारपेठेतच ते शोधावे लागणार आहे. चतुर्थी यंदा लवकर आल्याने मे महिन्यापासूनच त्यांनी कामाला सुरुवात केली होती. आडपई व शेजारील आगापूर गावाबरोबरच उसगाव, बोरी, मडगाव येथून त्यांच्या मूर्तींना मागणी आहे. विविध वाहनांवरील आकर्षक व तेवढेच कलात्मक गणपती बनविणे ही त्यांची खासियत आहे. मूर्तींसाठी लागणारे साचे ते स्वतःच तयार करतात. परेश व राजेश हे त्यांचे दोन मुलगे त्यांना या कामात मदत करीत आहेत.
लॉकडाऊनमुळे रंगसाहित्य मिळण्याची अडचण
कामतवाडा-वळवई येथील उज्ज्वल कामत हे तरुण मूर्तीकार आपल्या वाडवडिलांचा वारसा पुढे नेत आहेत. आजोबांपासून सुरु झालेली मूर्तीकलेची दिडशे वर्षांची परंपरा त्यांनी जोपासली आहे. वळवई, सावईवेरे, बेतकी, सुर्ला, मायणी आदी भागातून त्यांच्या चित्रशाळेतील मुर्तींना मागणी आहे. मूर्ती घडविण्यापासून रंगकामापर्यंत सर्व काम ते स्वतःच करतात. लॉकडाऊनमुळे रंगसाहित्य उपलब्धतेची अडचण त्यांनीही बोलून दाखवली. मुंबईतील बाजारपेठेत येणारे मूर्तीवरील सजावटीचे नवनवीन व आकर्षक रंग बांदा व माणगावच्या बाजारपेठेत मिळतात. त्यामुळे रंगसाहित्याची खरेदी ते माणगाव येथूनच करतात. चिकण माती गोव्यात मिळते. पण गोव्यातील एकाच बाजारपेठेत हवे असलेले रंग मिळत नसल्याने दोन वर्षांसाठी लागणारे साहित्य एकाचवेळी ते खरेदी करुन ठेवतात.
बांदोडा पंचायत क्षेत्रात आठ ते नऊ चित्रशाळा आहेत. त्यापैकी बंदर बांदोडा येथील ‘आर्ट तेली’ या नावाने ओळखले जाणारे मूर्तीकार तेली फडते हे दरवर्षी साठहून अधिक मूर्ती बनवितात. घरी पुजणाऱया छोटय़ा आकारातील गणपतींबरोबरच साडेतीन फुट उंचीच्या मोठय़ा मूर्तीही ते तयार करतात. कुटुंबातील दिडशे वर्षांची परंपरा ते पुढे नेत आहेत. बांदोडा, मडकई, फोंडा यासह इतर भागातूनही त्यांच्या कलात्मक मूर्तींना मागणी असते. जूनच्या पहिल्या आठवडय़ापासून त्यांनी कामाला सुरुवात केली असून घरातील इतर मंडळीही त्यांना हातभार लावतात.
मूर्तीकलेलाही योग्य न्याय मिळावा
इतर पारंपरिक कलाप्रमाणेच मूर्तीकलेलाही गोव्यात शेकडो वर्षांची परंपरा आहे. येथील हिंदू संस्कृतीशी या कलेचे थेट नाते आहे. चिकण मातीच्या गणेश मूर्ती हे गोव्यातील वैशिष्ट असून काही मोजक्याच कुटुंबानी जपलेला हा कलेचा वारसा आजही गोमंतकीयांच्या हाती शाबूत राहिला आहे. नवीन पिढीकडून ही कला टिकून राहायची असल्यास तिला प्रोत्साहन व आर्थिक आधार मिळणे गरजेचे आहे, असे काही जुन्या मूर्तीकारांनी बोलून दाखविले. इतर कलांना राज्य सरकारकडून जशा सवलती व प्रोत्साहन मिळते तसे मूर्तीकलेबाबत होताना दिसत नाही.
सरकारी अनुदान वेळेत मिळणे गरजेचे
मूर्तीकारांना दरवर्षी जी आधारभूत रक्कम सरकारकडून मिळते, तिही वेळेत मिळत नाही. दरवर्षी एप्रिल ते मे महिन्यात हे सरकारी अनुदान मिळाल्यास माती, रंगसाहित्य व इतर साहित्य खरेदीसाठी ते सोयिस्कर होईल. तरुण वयापासून जे कलाकार हा व्यावसाय स्वीकारतात, ते वाढत्या वयात आरोग्याच्या तक्रारीमुळे फारकाळ काम करु शकत नाहीत. त्यामुळे मूर्तीकारांना वयाच्या 50 व्या वर्षापासून पेन्शन मिळण्याची गरजही काही तरुण कलाकारांनी व्यक्त केली.
प्लास्टर ऑफ पेरीसच्या मूर्तीवरील बंदीसंबंधीही सरकारचे कडक धोरण नसल्याचे काही पारंपरिक मूर्तीकारांचे म्हणणे आहे. चतुर्थीच्या सणाची चाहूल लागण्यापूर्वी चार ते पाच महिने या मूर्ती विविध बाजारपेठांमधील गोदामात आणून ठेवल्या जातात व त्या कधी बाजारात येतात, याकडे सरकारी यंत्राणाचे लक्षच नसते.