मिरजेत असल्याचे पुरावे सापडले
लेखणीची अस्सल छायाचित्रे आणि कागद कुमठेकर संग्रहात,
प्रसाद सु. प्रभू / बेळगाव
हिंदवी स्वराज्याचे संस्थापक छत्रपती शिवाजी महाराज हे महाराष्ट्राचे आराध्य दैवत. शिवरायांची पावले ज्या-ज्या ठिकाणी पडली, ज्या गड-कोटांवर ते राहिले, ती स्थळे, त्या वास्तू तमाम शिवप्रेमींसाठी पुण्यतीर्थ आहेत. या वास्तू बरोबरच त्यांची पत्रे, वापरलेल्या वस्तू याबाबतही शिवप्रेमींना नेहमीच कुतूहल वाटत आले आहे. या वस्तूंचे नुसते दर्शनही शिवप्रेमींना प्रेरणा आणि स्फूर्ती देऊन जातं. याच छत्रपती शिवाजी महाराजांची रत्नजडीत लेखणी आणि दौत मिरजेत होती. त्याची दोन अस्सल छायाचित्रे आणि ऐतिहासिक कागद मिरज येथील इतिहास संशोधक मानसिंगराव कुमठेकर यांना उपलब्ध झाले आहेत. शिवरायांनी वापरलेल्या या लेखणीची छायाचित्रे प्रथमच प्रसिद्ध होत आहेत.
छत्रपती शिवरायांनी वापरलेल्या आणि कुतुहलास तसेच शिवप्रेमींच्या श्रद्धेस पात्र ठरलेल्या वस्तूंपैकी एक म्हणजे त्यांनी स्वतः वापरलेली रत्नजडीत लेखणी आणि दौत. ही लेखणी मिरजेत होती. या लेखणीची 80 वर्षांपूर्वीची दोन अस्सल छायाचित्रे आणि त्यासंबंधी माहिती देणारी कागदपत्रे मिरज येथील इतिहास अभ्यासक मानसिंगराव कुमठेकर यांच्याकडे आहेत. कुमठेकर हे गेली 25 वर्षे दक्षिण महाराष्ट्राच्या इतिहासासंबंधी अभ्यास करीत आहेत. या अभ्यासादरम्यान त्यांनी या भागातील संस्थानिक, सरदार, सरंजामदार यांच्या इतिहासा संदर्भातील पार्सी आणि मोडी लिपीतील हजारो कागदपत्रे जमा केली आहेत.
याच अभ्यासादरम्यान कुमठेकर यांना शिवरायांच्या रत्नजडीत लेखणीची छायाचित्रे मिळाली. त्यापैकी एक छायाचित्र मिरजेतील छायाचित्रकार रणधीर मोरे यांच्याकडे मिळाले आहे. मोरे यांचे आजोबा गोविंदराव मोरे हे संस्थानकालीन छायाचित्रकार होते. त्यांनी हे कृष्णधवल छायाचित्र जपून ठेवले आहे. यामध्ये एक दौत आणि लेखणी ठेवण्याचे कलमदान आहे. या दोन्ही वस्तू रत्नजडीत आहेत.
तर, दुसरे छायाचित्र सन 1935 मध्ये तत्कालीन मिरज संस्थानचे अधिपती श्रीमंत गंगाधरराव बाळासाहेब पटवर्धन यांच्या कन्या लक्ष्मीबाई मुजुमदार यांनी संकलीत केलेल्या ’मिरज अल्बम’ मध्ये आहे. यामध्ये या रत्नजडीत लेखणीची माहिती दिली आहे. त्यात म्हटले आहे ’ही लेखणी मिरज येथील वासुदेव नाईक नरगुंदे यांनी सातारा येथील लिलावात विकत घेतली. ती श्रीमंत गंगाधरराव पटवर्धन यांनी नरगुंदे यांच्याकडून विकत घेतली. ती स्वराज्यसंस्थापकांच्या स्मरणार्थ जतन करून ठेवण्यात आली आहे.’ गंगाधरराव पटवर्धन यांना दुर्मिळ, ऐतिहासिक वस्तू जमविण्याचा छंद होता. त्यामुळेच त्यांनी छत्रपती शिवरायांची ही लेखणी घेतली. मिरज अल्बममधील छायाचित्र हे मोरे यांच्याकडे मिळालेल्या छायाचित्रापेक्षा थोडे वेगळे आहे. मोरे यांच्याकडील छायाचित्रांमध्ये दौतीचे झाकण बंद आहे. तर ’मिरज अल्बम’ मधील छायाचित्रात दौतीचे झाकण उघडून बाजूला ठेवले आहे.
छत्रपती शिवरायांच्या या लेखणीची माहिती देणारा सन 1948 मधील आणखी एक कागद मानसिंगराव कुमठेकर यांच्याकडे आहे. त्यामध्ये मिरज संस्थानातील मौल्यवान वस्तूंची यादी देताना ’सातारा राजघराण्यातून आणलेली दौत आणि लेखणी’ असा उल्लेख केला आहे. छत्रपती शिवराय हे आपल्या सोबत लेखणी आणि दौत बाळगत असा उल्लेख कॉस्मि दि ग्वार्द या परकीय इतिहासकारानेही केला आहे.
साक्षरतेचा अस्सल पुरावा: कुमठेकर
आजवर छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या साक्षरतेबाबत विविध मत मतांतरे अभ्यासकांनी व्यक्त केली आहेत. मिरज येथे असणारी छत्रपती शिवरायांची रत्नजडीत लेखणी हा त्यांच्या साक्षरतेचा अस्सल पुरावा आहे. मानसिंगराव कुमठेकर हे या लेखणी व त्या संदर्भातील कागदपत्रांवर अभ्यास करीत आहेत. या संशोधनातून प्रत्यक्ष छत्रपती शिवरायांनी वापरलेल्या या लेखणीची माहिती आणि छायाचित्रे प्रथमच शिवप्रेमींना पाहण्याची संधी मिळाली आहे. असे त्यांनी तरुण भारत शी बोलताना सांगितले. जनतेचे लोकप्रिय दैनिक तरुण भारत च्या माध्यमातून देशभरातील आणि देशाबाहेरीलही शिवप्रेमींसाठी महत्वाची ठरेल असा विश्वासही त्यांनी व्यक्त केला.