तोंड हे पचनसंस्थेचे प्रवेशद्वार आहे. त्यातूनच जंतूंचाही प्रवेश होतो. तोंडाचे आरोग्य हे एकूण आरोग्याच्या दृष्टीनेही फार महत्त्वाचे आहे. दात, हिरडय़ा, तोंड यांसाठी खास वैद्यकीय शाखा आहे. आपणही यातल्या काही प्राथमिक गोष्टी शिकून घेतल्या पाहिजेत.
आजुबाजूच्या व्यक्तींकडे बारकाईने लक्ष दिल्यास दात-तोंडाच्या अनेक आजारांशी आपली सहज ओळख होईल. खराब झालेले दात, किडलेले दात, दातावरचे कीटण, सुजलेल्या हिरडय़ा, हिरडय़ांची झिजून उघडी झालेली दातांची मुळे वगैरे अनेक विकार पाहायला मिळतात. मुलांनादेखील दातांचे अनेक आजार असतात. मागच्या पिढीच्या लोकांमध्ये दात-हिरडय़ांचे आजार मोठय़ा प्रमाणात होते. अनेकांचे साठीच्या आधीच दात पडलेले असायचे. आताच्या पिढीत दात जास्त वर्षे शाबूत राहतात. याचे मुख्य कारण दातांचा ब्रश. ब्रशमुळे दात साफ राहतात, कमी आजार होतात आणि दात जास्त टिकतात. दाताचा डॉक्टर नसल्यास काही साधी दंतवैद्यकीय तंत्रे शिकून आपण बरेच काम करू शकतो.
दातांची, हिरडय़ांची तपासणी दातांची निगा कशी ठेवायची ते सर्वांना शिकवणे किडलेल्या दातात सिमेंट भरणे कीटण काढणे खूप हलणारा दात काढणे वृध्द माणसांना कवळी बसवून घ्यायला प्रवृत्त करणे ही कामे अगदी महत्त्वाची आहेत. आपल्यालाही ती नक्की करता येतील, फक्त त्यासाठी थोडे प्रशिक्षण पाहिजे.
नुकताच पडलेला दात
मारामारी, अपघात आदी प्रसंगात एखादा दात जबडय़ातून सुटून येतो. हा दात पूर्ण (न मोडलेला) असेल तर आपल्याला परत बसवता येतो. मात्र हे काम लगेच (12 तासांच्या आत) व्हायला पाहिजे. तोपर्यंत दात स्वच्छ करून सांभाळून ठेवावा. यासाठी दात लगेच कोमट पाण्यात घालून ठेवावा. किंवा असा दात रुग्णाने स्वतःच्या तोंडात जिभेखाली धरून ठेवावा. यामुळे तो जिवंत राहतो. त्याला थोडे मांस, अंतस्त्वचा वगैरे चिकटली असेल तर ती तशीच ठेवावी. यामुळे दात परत बसवायला-जुळवायला बरे पडते. दाताची मुळे पूर्वीच्या जागी दाबून बसवून ठेवली की काम झाले. मात्र कधी कधी एवढे करूनही दात आत पक्का होत नाही व तो गळून पडतो. हेच काम दंतवैद्याने केल्यास जास्त चांगले कारण तो मुळे त्यांच्या जागी नीट बसवू शकतो.
एखादा दात अर्धवट तुटला असेल तर त्यावर कृत्रिम टोप चढवणे चांगले. यामुळे त्याची झीज टळते. याला ‘क्राऊनिंग’/(मुगुट) असे म्हणतात.
हलणारा दात
उतारवयात दाताचे आयुष्य संपल्याने, जंतुदोषामुळे किंवा त्याला मार लागल्याने मुळे जबडयातून सैल होतात. यामुळे दात हलायला लागतो.काही दिवसांनंतर आतली फट व जखम भरून येते. यामुळे दात पुनः पक्का होतो. मात्र खूप हलत असल्यास दात पडून जाईल. जंतुदोष किंवा जुना झाल्याने दात हलत असेल तर तो परत पक्का होत नाही. असा दात पडून जाईल.
दात उपटणे
खूप हलणारे दात (म्हातारपणात किंवा दुधाचे दात) आपल्याला चिमटय़ाने काढता येतात. कोठल्याही दाताला वापरता येईल असा एक चिमटा मिळतो, तो वापरून थोडा झटका देऊन दात काढता येतो. याला थोडा अनुभव लागतो आणि दंतवैद्याबरोबर 10-15 दिवस काम करून हे शिकता येईल.
जबडयाला भूल देणे हे मात्र जरा कौशल्याचे काम आहे. इथे जरा जास्त अनुभव व निरीक्षण लागते. भूल दिल्यावर मात्र दात काढताना दुखत नाही. हे काम वैद्यकीय तंत्रज्ञ किंवा दाताच्या डॉक्टरने केलेले चांगले. दात काढताना कधी कधी मूळ तुटून आत राहते. असे तुटके मूळ शस्त्रक्रियेनेच काढावे लागते.
दातांची व हिरडय़ांची स्वच्छता
दात घासण्यासाठी चांगला ब्रश आणि पेस्ट लागते. ब्रशच्या केसांनी दातांच्या फटीतील घाण व अन्नकण निघू शकतात. ब्रश आडवा धरून खालीवर फिरवणे आवश्यक आहे.
ब्रश नसल्यास दात घासण्यासाठी बाभूळ, कडूनिंब, वड, रूई यांचे दातवण चालेल. यांच्या करंगळीएवढया जाड अशा एक वीत लांबीच्या काडय़ा दातवण म्हणून वापराव्यात. प्रथम काडीचा भाग चावून मऊ करावा. मग दातवणाच्या कुंचल्यासारख्या झालेल्या टोकाने दात स्वच्छ करावेत.
रात्री जेवणानंतरही दात ब्रश किंवा दातवणाने साफ करणे आवश्यक आहे.
प्रत्येक जेवणानंतर ताबडतोब खळखळून चूळ भरणे आवश्यक आहे. बोटाने हिरडया चोळाव्यात. शक्मयतो अर्ध्या तासाच्या आतच चूळ भरणे आवश्यक आहे.
दातावर कीटण चढू न देणे हे महत्त्वाचे आहे.
गोड पेस्टपेक्षा तुरट, कडू चवीच्या पेस्टने स्वच्छता चांगली होते.
टुथपेस्ट नसल्यास ब्रश व दंतमंजनाचा वापर करता येईल.