मागच्या लेखात म्हटल्याप्रमाणे निश्चयपूर्वक वर्तन हे एक कौशल्य आहे. ठामपणाच्या एका बाजूला भिडस्तपणा वा संकोचीपणा तर दुसऱया बाजूला आक्रमकता असते. खालील संवादातून तीनही स्वभावविशेष लक्षात येतील.
अभी-शाम माझी कार दुरुस्तीला दिली आहे. तुझी कार देशील का दोन दिवस?
शाम-मी नाही देऊ शकत, अभी..रागावू नको. पण, गाडीच्या बाबतीत मी जरा जास्तच काळजी घेतो. तुला माहीतच आहे. हं, बरं बाबा, राहू दे. विकास तुझी गाडी मिळेल? दोन दिवस फक्त..
विकास-(एकदम ओरडत) काय संबंध? तुझी गाडी असताना तुला गाडी देण्याचा प्रश्नच येत नाही. त्यात तुला कसलीच शिस्त नाही. तुझी गाडी दुरुस्त कर आणि हवी तेवढी वापर.
ठीक आहे बाबा, पण तू अंगावर येऊ नको.
रवी-तुझ्याकडेही गाडी आहेच की, तुझी गाडी दे की जरा दोन दिवस. अं.. ठीक आहे. पण गाडी द्यायची म्हणजे. प्लीज रे. अरे पण. हे पहा, दोनच दिवसांचा प्रश्न आहे. बरं, जा घेऊन. पण नीट वापर रे बाबा. (अभी खुश. पण अभीचं रफ ड्रायव्हिंग आणि एकंदरच वागणूक यामुळे रवी कमालीचा अस्वस्थ)
वरचा संवाद निश्चयी वा खंबीर, आक्रमक, भिडस्त हे तीनही वर्तनप्रकार दर्शविणारा आहे. काहीवेळा निश्चयी होताना आपण हट्टी, आक्रमक होत नाही ना याचे भान राखणेही गरजेचे असते. आक्रमक वा भिडस्त वर्तनापेक्षा निश्चयीपणाकडे वळणे गरजेचे आहे. योग्य शब्दात आपले म्हणणे मांडणे, आवश्यक तिथे नकार देणे यासाठी काही गोष्टी प्रयत्नपूर्वक लक्षात ठेवायला हव्यात.
- एक व्यक्ती म्हणून मला स्वतःचे मत व्यक्त करण्याचा अधिकार आहे. 2. एखादी गोष्ट समजली नाही तर ती मोकळेपणाने विचारण्याचा अधिकार आहे. 3. मनामध्ये अपराधीपणाची भावना न बाळगता एखाद्या गोष्टीला हो वा नाही म्हणण्याचा अधिकार आहे. 4. स्वतःचे निर्णय घेणे आणि त्या निर्णयाच्या चांगल्या अथवा वाईट परिणामांना सामोरे जाण्याचा अधिकार आहे. 5. मुलगा-मुलगी, भाऊ-बहीण, पती-पत्नी, पालक अशा नात्यांच्या विविध भूमिका त्या अनुसार येणाऱया अपेक्षांखेरीज एक व्यक्ती म्हणून माझ्या गरजा ओळखण्याचा आणि त्याकडे लक्ष पुरवण्याचा अधिकार आहे. 6. इतरांच्या वर्तनाची जबाबदारी माझ्यावर येत नाही, हे सांगण्याचा मला अधिकार आहे. भिडस्तपणाकडून ठामपणाकडे वळताना या गोष्टीबाबत जागरुकता बाळगणे गरजेचे आहे. ‘आय एम ओ के, यू आर ओके’ अशा मानसिकतेकडे वळण्यासाठी निश्चयी वर्तन मोलाची भूमिका बजावते. परंतु ठामपणासाठी काही तंत्रे आत्मसात करणे, त्या गोष्टींकडे लक्ष देणे आवश्यक आहे.
देहबोली आणि संभाषण-आपले विचार दुसऱयापर्यंत पोहचविताना आपले बोलणे, शब्दफेक, आवाजातील चढउतार, स्वराची तीव्रता या बाबी जशा महत्त्वाच्या असतात तसेच आपल्या चेहऱयावरील हावभाव, हातपाय आदी अवयवांच्या हालचाली, ऊठ-बस करण्याची पद्धत अर्थात देहबोलीही महत्त्वाची ठरते. आपले शब्द, व्यक्त होणाऱया भावना आणि देहबोली हे जर एकमेकांना पूरक नसतील तर गोंधळ उडू शकतो. स्वच्छ, सुस्पष्ट, आत्मविश्वासपूर्वक केलेले संभाषण दुसऱयापर्यंत नीट पोहचते. समोरच्या व्यक्तीने आपल्याला जर आपले मत विचारले तर ते मोकळेपणाने स्पष्टता ठेवत मांडायला हवे. म्हणजे गैरसमज, गोंधळ, वादविवाद यांची शक्मयता कमी होते. उदा. निनाद-ए मीनू, उद्या कुठे जायचं फिरायला? मीनू-1) तू म्हणशील तिथे. 2) मला आंबोलीला जायला नक्की आवडेल. पहा, पहिल्या उत्तरामध्ये संदिग्धता आहे. मीनूचे मत नेमकेपणाने निनादला कळत नाही. दुसऱया उत्तरामध्ये स्पष्टता आहे ज्यामुळे मीनूचे मत निनादला नीट कळेल आणि त्यांच्या संवादाला वेगळे वळण लागणार नाही वा निर्णय घेतानाही स्पष्टता राहील. आय स्टेटमेंट- इथे ‘आय’ हा ‘मी’ या अर्थी आहे. मी, मला, माझे या शब्दांनी सुरुवात केली तर काय म्हणायचे आहे ते नेमकेपणाने कळते. ब्रोकन रेकॉर्ड टेक्निक- काही माणसं अतिशय धूर्तपणे वागतात. कसेही करून आपल्याला हवी ती गोष्ट मिळवण्याकडे त्यांचा कल असतो. अशा व्यक्तींना नाही म्हणणे अनेकांना अनेकदा कठीण जात असते. अशावेळी शांतपणे, सातत्याने आपले म्हणणे मांडत राहिल्यास समोरच्या व्यक्तीपर्यंत योग्य तो संदेश पोहचतो. पूर्वी ग्रामोफोन असायचे. त्या तबकडीत जर पिन अडकली तर गाण्याची तीच तीच ओळ वाजत रहायची त्या नावावरून बहुदा हे नाव रूढ झाले असावे. खरी गरज असेल तर मदत करणे यात वावगे काही नाही परंतु समोरची व्यक्ती धूर्तपणाने हे करत असेल तर या तंत्राने तिला उत्तर देता येते.
उदा. (मायाला अनेक खोटी कारणं सांगून पैसे मागायची सवय आहे) माया-लीना, मला पैशाची खूप गरज होती गं.. दहा हजार देशील का? माझ्याकडे पैसे येताक्षणी परत देईन.
लीना-नाही गं, सध्या पैसे नाहीत माझ्याजवळ.
माया-हो, मी समजू शकते. पण पहा ना जरा, फी भरायची होती म्हणून मागितले.
लीना-हं, बरोबर आहे गं, पण खरंच पैसे नाहीत माझ्याजवळ.
माया-अगं परवाच शॉपिंग करताना पाहिलं तुला, भरपूर खरेदी केलीस अगदी. पैसे नाहीत असं कशाला म्हणतेस. परत देईन मी नक्की.
लीना-तू परत देशील माहीत आहे परंतु पैसे नाहीत तर देणार कुठुन?
माया-वाटलं होतं तू तरी अडचणीच्या वेळी मदत करशील.
लीना-हो गं.. आवडलं असतं मला. पण नाही शक्मय. अखेर माया कंटाळून निघून जाते. सभ्यपणे नकार देता येणं ही सुद्धा एक कला आहे. समोरच्या व्यक्तीची मागणी अवास्तव वा अयोग्य आहे हे कळत असूनही अनेकदा काही जणांना नकार देता येत नाही. अशावेळी हे तंत्र उपयोगी ठरते.
टीका आणि प्रशंसा दोन्हीचा स्वीकार- एखाद्या व्यक्तीने रास्त टीका केली तर खुल्या मनाने त्याचा स्वीकार करावा. तसेच कौतुकही खुल्या मनाने स्वीकारायला शिकणे गरजेचे आहे. (उदा. घरी पाहुणे आले आहेत. तुम्ही मिसळ केली आहे. त्यांना तो पदार्थ आवडतो. ते कौतुक करतात) अगदी सुंदर झाली आहे हं मिसळ. छानच. अशावेळी सुहास्य वदनाने धन्यवाद म्हणावं. उगीच छे हो, कुठचं काय, मी काही सुगरण नाही वगैरे म्हणत पोकळ विनम्रता दाखवू नये. स्तुती, टीका आपण कशी करतो आणि कशी स्वीकारतो यावर बऱयाच गोष्टी अवलंबून असतात. ठामपणाने वागणे न जमण्याचे अनेक तोटे आहेत. नातेसंबंधात अडथळे, गैरसमज, राग, ताण, नैराश्य, भावनिक उदेकासारख्या अनेक नकारात्मक भावनांनी ग्रासले जाणे अशा गोष्टी घडू लागतात. त्यामुळे भिडस्तपणाला दूर करून खंबीर, ठाम वा निश्चयीपणाकडे वळताना हट्टी वा हेकटपणाकडे वाटचाल होत नाही ना, याचे भान राखत वाटचाल झाल्यास बऱयाच गोष्टी सहजसाध्य होतील, हे मात्र खरे!
Ad. सुमेधा देसाई, मो.94226 11583