“अगं साक्षी, किती विचार करशील? सारखं तोच तोच विचार करणं चांगलं नाही. अशाने तब्येत बिघडवून घेशील. हो आई. कळतंय मला. पण काय करू, मला कुणी काही काम सांगितलं, माझ्याकडे एखादी वस्तू मागितली तर ‘नकार’ देताच येत नाही. आपल्यामुळे कुणी दुखावलं जावू नये. आपल्या संपर्कातील सगळी माणसे माझ्यावर सदैव खूष असावीत असं वाटत राहतं मला.
हो. मान्य मला. पण नेहमी असं कसं होईल? सगळय़ांच्या कामांना हो म्हणतेस आणि ओझे होईपर्यंत जबाबदाऱया अंगावर घेतेस. समोरच्या माणसाला वाटत असतं ही कदाचित त्याच बाजूला जाणार असेल, ती तिकडे जाणार आहे तर सांगूया काम. तुला मुद्दाम तिथपर्यंत जावं लागणार याची जाणीव तू त्यांना करूनच देत नाही. तू स्वतःच्या नोकरीमधून वेळ काढून धावपळ करत तिथे जातेस, त्यांचे काय असेल ते काम करतेस. पण त्यांना तुझा हा मुद्दाम त्यांच्यासाठी काढलेला वेळ माहीत नसतो. तू कधी काम सांगितलंस आणि ते त्या बाजूला जाणार नसतील तर तसे स्पष्ट सांगतात. मग तुला वाईट वाटतं. तोच विचार करत बसतेस. अनेकदा मी हे करते ते करते म्हणत स्वतःही कामे अंगावर ओढून घेतेस. नंतर मी एवढी दगदग केली पण यांना त्याचे काही नाही या विचाराने नाराज होतेस. हो ना?
अगं नकार देताही यायला हवा आणि एखाद्याने दिलेला नकार पचवताही यायला हवा. समजा, एखाद्याने कधीतरी तुमच्यासाठी काही केले आहे, तर कृतज्ञ जरूर असावं परंतु मिंध्यासारखं त्याच्या हो ला हो का म्हणायचं? नम्रपणे गोड शब्दात नकार देता आला पाहिजे. बघ प्रयत्न कर. कुणी आपल्यासाठी केलं आहे याचं ओझं बाळगायचं कशाला? सदैव आपण सगळय़ांच्या गुडबुकमधे नाही राहू शकत गं.’’
मायलेकींचा चाललेला हा संवाद, साक्षीच्या आईचे तिच्यापद्धतीने लेकीला समजावून सांगणे हे खरंच गरजेचे होते. साक्षीसारखी अनेक माणसं पहायला मिळतात. ज्यांना नाही म्हणणे, आपल्या ‘नाही’ वर ठाम राहणे, निश्चयपूर्वक वर्तन जमत नाही.
मुळात हे लक्षात घ्यायला हवे की आपण सगळय़ांनाच सदैव खूष करू शकत नाही. तसा खटाटोप कायम करत राहिलो तर सतत रुटिनमध्ये बदल करत इतरांच्या कामासाठी धावपळ करणे दगदग वाढवणारे ठरते आणि मग मानसिक ताणामुळे सतत अस्वस्थता, चिडचिड या गोष्टी आपल्या जवळ सरकू लागतात. उत्साहाच्या भरात किंवा चांगुलपणा जपला जावा या भावनेतून कुठल्याही जबाबदारीसाठी हो म्हणताना खरंच मी हे काम करू शकेन का याचा विचार आवश्यक आहे. याचा अर्थ कुणाला मदतीचा हात पुढे करू नये असा अजिबात नाही परंतु समोरच्या माणसाला मदतीची खरी गरज आहे का हे पहायला हवे. केवळ गुडबुकमध्ये राहण्यासाठी किंवा भिडस्तपणामुळे कुणाला नकार द्यायचा नाही अशी भूमिका घेणे स्वतःलाच त्रासदायक
ठरते.
आपले शेजारी, नातेवाईक, मित्रमंडळी नेहमी आपल्यावर खूष रहावीत. आपण कुणाच्याही बॅडबुकमधे कधीच जाऊ नये यासाठी काहीजण सतत प्रयत्नशील असतात. परंतु सुरुवातीला उल्लेख केल्याप्रमाणे आपण सदैव सगळय़ांना खुष करू शकत नाही. काहींना खूप शब्द द्यायची सवय असते. तुझ्याकडे हे पुस्तक नाहीये का? मी आणून देईन ना! अरे एवढाच निरोप द्यायचा आहे ना? मी देईन ना. अमुक एक वस्तू द्यायचीय ना, मी देईन ना..अशा प्रकारे प्रॉमिस करण्यामागे हेतू चांगला असेलही परंतु समजा अशा रीतीने चार व्यक्तींना वेगवेगळय़ा कामासंदर्भात आपण शब्द दिला तर स्वतःचे रुटिन सांभाळत एक्स्ट्रा कामासाठी किती धडपड करावी लागेल बरं? सर्वांनी आपल्याला चांगले असल्याचे सर्टिफिकेट द्यावे हा अट्टहास किती योग्य? हा विचार गरजेचा आहे. आपणा स्वतःलाही दुसऱयाची मते, स्वभाव कितीसे पटतात? कुणी एकदम जवळचं वाटतं, कुणी बऱयापैकी, कुणी साधारण अशी विभागणी असतेच ना? आणि ती व्यक्तिपरत्वे, प्रसंगानुरूप, नवीन संपर्कामधून बदलूही शकते, याचे भान राखणे आवश्यक आहे. नकार देता येणे आणि पचवताही येणे हे कौशल्य आहे. मागच्या लेखात म्हटल्याप्रमाणे ठामपणाचे कौशल्य अंगिकारण्यासाठी देहबोली आणि संभाषण, आय स्टेटमेंट यासोबतच अजून ब्रोकन रेकॉर्ड टेक्निक अवगत करणेही गरजेचे आहे.
काही माणसे अतिशय धूर्तपणे वागतात. कसेही करून आपल्याला हवी ती गोष्ट मिळविण्याकडे त्यांचा कल असतो. अशा व्यक्तींना नाही म्हणणे अनेकांना अनेकदा कठीण जात असते. अशावेळी शांतपणे, सातत्याने आपले म्हणणे मांडत राहिल्यास समोरच्या व्यक्तीपर्यंत योग्य तो संदेश पोहचतो. पूर्वी ग्रामोफोन असायचे. त्या तबकडीमध्ये जर पिन अडकली तर गाण्याची तीच तीच ओळ वाजत रहायची त्यावरून बहुदा ‘ब्रोकन रेकॉर्ड’ असे या तंत्राचे नाव रूढ झाले असावे. पहा हं, खरी गरज असेल तर अवश्य मदत करावी परंतु समोरची व्यक्ती जर धूर्तपणे हे करत असेल तर या पद्धतीच्या वेगळय़ा तंत्राने तिला उत्तर देता येते.
उदा. (नीमाला अनेक खोटी कारणे सांगून पैसे मागायची सवय आहे)
नीमा-माया, मला पैशाची खूप गरज होती गं.. दहा हजार देशील का? माझ्याकडे पैसे येताक्षणी परत देईन.
माया- नाही गं, सध्या पैसे नाहीत माझ्याजवळ.
नीमा-हो, मी समजू शकते. पण पहा ना जरा, फी भरायची होती म्हणून मागितले.
माया- हो. बरोबर आहे. पण खरंच पैसे नाहीत माझ्याजवळ.
नीमा-अगं परवाच शॉपिंग करताना पाहिलं तुला, भरपूर खरेदी केलीस, मग पैसे नाहीत असं कशाला म्हणतेस? परत देईन मी नक्की.
माया-तू परत देशील माहिती आहे परंतु पैसे नाहीत तर देणार कुठुन?
नीमा- वाटलं होतं तू तरी अडचणीच्या वेळी मदत करशील.
माया-हो गं. आवडलं असतं मला. पण नाही गं शक्मय.
अखेर नीमा कंटाळून निघून जाते. शांतपणे नकार देता येणं हीसुद्धा एक कला आहे. समोरच्या व्यक्तीची मागणी अवास्तव वा अयोग्य आहे हे कळत असूनही अनेकदा काही जणांना नकार देता येत नाही. अशावेळी हे तंत्र उपयोगी पडते.
ठामपणाने वागणे न जमण्याचे अनेक तोटेही आहेत. नातेसंबंधात अडथळे, गैरसमज, राग, ताण, नैराश्य, अनेक नकारात्मक भावनांनी ग्रासले जाणे अशा गोष्टीही घडू लागतात. त्यामुळे भिडस्तपणाला दूर करून खंबीर, ठाम वा निश्चयीपणाकडे वळताना हट्टी वा हेकटपणाकडे वाटचाल होत नाही ना याचे भान राखत वाटचाल झाल्यास बऱयाच गोष्टी सहजसाध्य होतील.
-ऍड.सुमेधा देसाई