देशाच्या राजधानीतील उच्चपदस्थ मराठी माणसांविषयी महाराष्ट्राला आणि मराठी भाषिकांना नेहमीच अप्रूप वाटत आलेले आहे. वैश्विक बंधुभाव जोपासणाऱया माणसांना या भाषिक-प्रांतिक आणि तत्सम ‘तटबंद्या’ अमान्य असतात. समस्त मानवजातीविषयी आंतरिक कळवळा आणि अभ्युदयाची चिंता बाळगून काही माणसे अहर्निश कार्यरत असतात. आपल्या वाटय़ाला आलेले पद आणि जबाबदाऱया, नि÷sने, व्यावसायिक बांधीलकीने भूषविणाऱया व्यक्ती त्या पदालाच मोठे करीत जातात. लौकिकार्थाने आणि रुढार्थाने विद्यापीठ अनुदान आयोगातील ‘उपाध्यक्ष’ हे पद प्रो. भूषण पटवर्धन या व्यक्तिमत्त्वासाठी फार मोठे नाही. आत्यंतिक ऋजु आणि सुसंवादी प्रकृती असणाऱया या व्यक्तित्वाकडून हाती घेतलेले काम तडीस नेले जाते, हा त्यांना ओळखणाऱया माणसांचा अनुभव आहे. काम हातावेगळे झाल्यानंतर त्यातून स्वाभाविक निवृत्ती साधण्याची निर्मोही वृत्ती ही त्यांच्या स्वभावात आहे. देशातील-राज्यातील अनेक शिक्षण संस्थांना कोणताही गाजावाजा न करता यथाशक्ती मदत करणे, हे त्यांच्या स्वभावाचे आणखी एक वैशिष्टय़ आहे.
महाराष्ट्राची सांस्कृतिक राजधानी म्हणवल्या जाणाऱया पुणे शहरातील एका भल्या मोठय़ा संयुक्त कुटुंबातील जन्म, सदैव माणसात राहण्याची सवय आणि पुढे अहमदनगरला झालेले पदव्युत्तर शिक्षण यातून त्यांच्या व्यक्तिमत्त्वातील सामाजिकतेचे कंगोरे प्रखर होत गेले. अहमदनगर महाविद्यालयात एम एस्स्सीचा संशोधन अहवाल लिहितानाच त्यांची प्रायोगिक सूक्ष्म जीवशास्त्र आणि सेंद्रीय रसायन शास्त्रांशी मैत्री झाली. संशोधनासाठी शिष्यवृत्ती मिळाल्यामुळे ते मुंबईच्या हाफकिन इन्स्टिटय़ूटमध्ये आले. खऱया अर्थाने त्यांच्या आंतरशाखीय संशोधन पिंडाची मूस येथे घडली. लहानपणी म्हणजे वयाच्या दहाव्या वषी, त्यांच्या पायाला एक जखम झाली होती. घरगुती उपाय म्हणून त्यांच्या काकूने घरातील काळा बिब्बा (ब्लॅक नट) पेटवून त्यातून पडणाऱया तेलाने त्यांची जखम भरली होती. त्यातून ते खडखडीत बरेही झाले होते. गंमतीचा भाग म्हणजे हाच अनुभव आणि विषय त्यांच्या विद्यावाचस्पती संशोधनाचा राहिला. ‘बिब्ब्याचे रसायन, वैद्यकीय आणि औषध निर्मितीतील विज्ञान’ हे त्यांचे संशोधन आयुष्यभर आयुर्वेदासाठी नि÷ा वाहण्यास कारणीभूत ठरले. पारंपरिकदृष्टय़ा बिब्बा अनेक घरांमध्ये वेदनाशामक, सूज आणि जिवाणूविरोधक म्हणून वैद्यकीय उपयोगासाठी वापरला जातो. भारतातील पारंपरिक विशेषत: आयुर्वेदाचे ज्ञान आणि त्याचा आधुनिक विज्ञानातील उपयोग हा त्यांच्या पुढील संशोधनाचा गाभा राहिलेला आहे.
आयुर्वेदाला जागतिक स्वीकारार्हता मिळवून देण्यासाठी पुढे त्यांनी अनेक दशके खस्ता उपसल्या आहेत. देशांतर्गत आणि देशाबाहेर मोठा प्रवास केला आहे. मानवी प्रतिकारशक्ती वाढविण्यासाठी अश्वगंधा, शतावरी, आमलकी, या वनस्पतींना घेऊन झालेले त्यांचे प्रयोग आयुर्वेद संशोधन क्षेत्रात सर्वश्रुत आहेत. सांधेदुखी या आजारावरील त्यांनी निर्माण केलेले औषध बाजारात सहज उपलब्ध आहे. आतापावेतो त्यांच्या नावावर आठ भारतीय आणि दोन अमेरिकन पेटंट आहेत.
दहा-एक वर्षे औषधे निर्माण संबंधित उद्योगक्षेत्रात काम करून डॉ. पटवर्धन वयाच्या छत्तीसाव्या वषी पुणे विद्यापीठात 1994 मध्ये ‘आंतरशाखीय आरोग्य विज्ञान प्रशाळे’त थेट प्रोफेसर पदावर रुजू झाले. ‘विज्ञानाला सामाजिकतेचे अंग राहिले पाहिजे’ ही संख्याशास्त्रज्ञ प्रो. पी. व्ही. सुखात्मेसरांची शिकवण त्यांच्या आयुष्याचे जणू ब्रीदवाक्मय आहे. पुणे विद्यापीठात अभ्यासमंडळ, विद्यापरिषद, कार्यकारी परिषद, सिनेट यासारख्या अनेक मंडळांवर त्यांनी निव्वळ मूक सदस्य बनून उपस्थिती नोंदविली नाही. विद्यार्थीहित, शैक्षणिक हित आणि संस्थांचे हित जपण्यासाठी प्रो. पटवर्धनांनी केलेल्या धडपडी पुण्यातील ज्ये÷ पत्रकारांच्या आजही स्मरणात आहेत. काही माणसे मोठय़ा पदांवर पोचली की विद्यापीठाच्या हस्तदंती मखरात अडकून पडतात. शिक्षण संस्थांना, संशोधन केंद्रांना सामाजिक केंद्र बिंदू मानून ‘विद्यापीठ उद्योग समन्वय’ साधण्याचा त्यांनी नेहमीच प्रयत्न केला.
त्यांच्या कार्यकाळात पुणे परिसरातील वोकहार्ड्ट, लुपिन, टोरेंट, हिंदुस्थान अँटिबायोटिक्स, सिरम, एमक्मयुअर या उद्योग समूहांना पुणे विद्यापीठाचे मान्यताप्राप्त संशोधन केंद्र म्हणून मान्यता मिळाली. उद्योग समूहातील वैज्ञानिक आणि विद्यापीठातील प्राध्यापक यांच्यातील ‘ज्ञान संवाद’ देवाण-घेवाणींमुळे विद्यार्थ्यांचा, उद्योगांचा आणि विद्यापीठाचा विकास घडून येण्यास मदत झाली. आपल्याकडे विद्यापीठ आणि समाज-उद्योग समन्वयाबाबत अजूनही फक्त बोलले जाते. प्रो. पटवर्धनांबाबत ‘आधी केले-मग सांगितले’ ही उक्ती जास्त सर्मपक आहे. त्यांच्याच काळात पुणे विद्यापीठात ‘मास्टर इन पब्लिक हेल्थ’ हा अभ्यासक्रम वैद्यकीय पार्श्वभूमी नसणाऱया विद्यार्थ्यांसाठीही उभा राहिला. त्यातून समुदाय आरोग्याची मोहीम पुढे रेटण्यास नक्कीच मदत झाली. या अभ्यासक्रमाला विद्यापीठ अनुदान आयोगाचे ‘इनोव्हेशन ग्रण्ट अवॉर्ड’ मिळाले होते.
प्रो. पटवर्धनांच्या पुढाकारातून पुण्यात काही सार्वजनिक ठिकाणी हवा प्रदूषण मापनाचे नियमितपणे मूल्यांकन झाले. या उपक्रमाची परिणती म्हणून पुण्यातील सहा आसनी रिक्षा महानगरपालिका क्षेत्राबाहेर हलवल्या गेल्या. संशोधनाच्या माध्यमातून शहरातील नागरी धोरणांचा प्रश्न मार्गी लावण्याचे हे उत्तम उदाहरण होते. पुणे विकास समितीच्या नियामक मंडळावर अशासकीय सदस्य म्हणून प्रो. पटवर्धन कार्यरत झाले आणि पुण्यात ‘टेकडय़ा वाचवा’ ही सामाजिक मोहिम सुरू झाली. अपरिहार्यतेतून या मोहिमेला राजकीय पाठबळही लाभले. अगदी अलीकडे प्रो. पटवर्धन आणि त्यांच्या काही सहकाऱयांनी शोधपत्रिकांच्या गुणवत्तेचा प्रश्न ‘नेचर’ या विख्यात संशोधन पत्रिकेत मांडला. यामुळे भाडोत्री निकृष्ट संशोधनाला वाचा फुटून शैक्षणिक क्षेत्रातील बेलगामपणाला आवर घालण्यास धोरणात्मक पृ÷भूमी तयार झाली.
कोरोना संक्रमणाच्या काळात अंतिम वर्षाच्या परीक्षा हा दुर्दैवाने एक राजकीय मुद्दा झाला होता. अंतर्बाहय़ शिक्षक असणाऱया या जाणत्या प्रशासकाने आपल्या मनाचा आणि पदाचा तोल ढासळू न देता, परीक्षांबाबतची आयोगाची शैक्षणिक भूमिका सर्व पातळय़ांवर उत्तमरित्या प्रक्षेपित केली. सर्वोच्च न्यायालयाच्या आश्वासक निवाडय़ासाठी पूर्वतयारी म्हणून आंतरराष्ट्रीय दाखले मिळवणे, विद्यार्थ्यांच्या भावी शैक्षणिक कारकिर्दीची चिंता सुस्पष्टपणे मांडणे, निश्चल आणि विलक्षण तटस्थ मनाने राष्ट्रीय माध्यमांना संबोधित करण्याचे काम गेल्या पाच महिन्यात आयोगाने केलेले आहे. विद्यापीठ अनुदान आयोग आणि उपाध्यक्ष प्रो. भूषण पटवर्धन हा निव्वळ माध्यमांसाठीच नव्हे तर शैक्षणिक जगतासाठी एक जैविक अनुबंध अनुभवण्याचा ‘प्रत्यय’ झालेला आहे. आतापावेतोचे विद्यार्थीकेंद्री आयुष्य जगलेले प्रो. पटवर्धन हे ‘परंपरा’ आणि ‘नाविन्यता’ यांची सांगड साधणारा एक उत्तम वस्तुपाठ आहे.
या वस्तुपाठाला भारताच्या अर्वाचिन आयुर्वेद परंपरेचा अभिमान आहे आणि हा अभिमान शास्त्रीय संशोधनाशिवाय यथार्थ होऊ शकत नाही याचे सजग भान आहे. खासगी शिक्षण संस्थांमध्ये कार्यरत असताना अनुभवांती वेगळेपण स्वीकारून ते कटुता बाळगत नाही. राजधानीतील त्यांच्या उपस्थितीचा उपयोग महाराष्ट्र शासनाने नेमकेपणाने व्यापक हितासाठी ओळखायला हवा. अनेक शिक्षण संस्थांसोबत आणि शिक्षणधुरीणांसोबत मित्रत्वाचे नाते जगणारा हा संवादोत्सुक माणूस आपल्यासाठीही सहज उपलब्ध असतो.
डॉ. जगदीश जाधव