गर्दी टाळून दर्शन व मखरोत्सव पाहण्याची सोय
सदानंद सतरकर /फोंडा
देवभूमी म्हणून ओळखल्या जाणाऱया फोंडा तालुक्यात आज 7 ऑक्टोबरपासून घटस्थापनेने नवरात्रोत्सवाला सुरुवात होणार आहे. विजया दशमीपर्यंत हा देवीचा जागर चालणार आहे. कोरोनाच्या प्रभावामुळे मागील बराच काळ बंद असलेले येथील प्रमुख मंदिरांचे दरवाजे आता पूर्णवेळ दर्शनासाठी खुले करण्यात आले आहेत.
गेल्या वर्षी कोरोनाच्या लाटेमुळे बहुतेक मंदिरांनी अत्यंत मर्यादित स्वरुवात नवरात्रोत्सव साजरा केला. यंदा धार्मिक कार्यक्रमांबरोबरच, कीर्तन, पालखी व मखरोत्सवाला भाविक उपस्थिती लावू शकतील. मात्र कोरोनासंबंधी मार्गदर्शक तत्त्वाचे पालन व्हावे व गर्दीवर नियंत्रण राहावे यासाठी मंदिराच्या आवारात किंवा सभामंडपात मखरोत्सव पाहण्यासाठी स्क्रीन लावण्यात येणार आहे. काही देवस्थानांनी ऑनलाईन मखर दर्शनाची सोयही केली आहे.
गोव्यातील आगळावेगळा नवरात्रोत्सव
गोव्याची सांस्कृतिक राजधानी व देवदेवतांची भूमी म्हणून ओळखल्या जाणाऱया अंत्रुज महालात म्हणजे फोंडा तालुक्यातील या नवरात्रोत्सवाला वेगळे महत्त्व आहे. कारण गोव्यातील बहुतेक प्राचिन मंदिरे या परिसरात वसली आहेत. केवळ गोवाच नव्हे, तर देशातील विविध भागात व परदेशात स्थायिक झालेल्या असंख्य नागरिकांच्या कुलदेवता या भागात आहेत. येथील मंदिरांमध्ये वर्षभर होणाऱया विविध उत्सवांपैकी नवरात्रोत्सव हा प्रमुख व वैशिष्टय़पूर्ण उत्सव मानला जातो.
मखरोत्सवाची प्राचीन परंपरा
कवळेची श्री शांतादुर्गा, बांदोडय़ाची आदीशक्ती श्री महालक्ष्मी, म्हार्दोळची श्री महालसा, बोरीची श्री नवदुर्गा, शिरोडय़ाची श्री कामाक्षी, वळवईची गजांतलक्ष्मी या शक्तीरुपी देवींच्या मंदिरांबरोबरच रामनाथी येथील श्री रामनाथ, नागेशीचा श्री नागेश महारुद्र, मंगेशीचा श्री मंगेश, फोंडय़ाचा ग्रामदेव श्री कपिलेश्वर, माशेलचा श्री देवकीकृष्ण या मोठय़ा देवस्थानांमध्ये नवरात्रोत्सवात मखरोत्सवाची जुनी परंपरा आहे. नवरात्रोत्सवातील प्रत्येक रात्री विविध वाहनांरुढ श्रींची मूर्ती मखरात सजवून पूजा व आरत्या केल्या जातात.
देवीच्या विविध रुपांचे घडते दर्शन
कवळे येथील शांतादुर्गा आणि बांदोडाच्या श्री महालक्ष्मी मंदिरात मखरात सजविण्यात येणारी देवीची विविध रुपे, म्हार्दोळ येथील महालसा नारायणी मंदिरात मखरातील पाच देवी, नागेशी येथील भस्म ही नवरात्रोत्सवातील काही मुख्य वैशिष्टय़े मानली जातात. आकर्षकरित्या सजविण्यात येणारी मखरे व त्यात विराजमान देवीची विविध रुपे हा भाविकांसाठी नेत्रसुखद अनुभव असतो. दरवर्षी होणारा हा अपूर्व सोहळा पाहण्यासाठी भाविकांची गर्दी लोटते. गेल्या वर्षी कोरोनामुळे त्यावर मर्यादा आल्या. यंदा गर्दीवर नियंत्रण ठेऊन मखरोत्सव व इतर कार्यक्रम साजरे करण्याचा निर्णय बहुतेक मंदिरांनी घेतलेला आहे.
कीर्तनाशिवाय नवरात्रोत्सवाला रंगत नाही
नवरात्रोत्सवात कीर्तन ऐकणे, ही श्रोत्यांसाठी एक पर्वणी असते. त्यामुळे नवरात्र व कीर्तन हे समीकरणच जुळून आले आहे. कीर्तनाशिवाय या उत्सवाची रंगत वाढत नाही. या उत्सवातून गोवा व अन्य राज्यातील अनेक नामवंत बुवांची कीर्तने ऐकण्याचा योग भाविकांना लाभतो. कवळे येथील श्री शांतादुर्गा मंदिरात साधारण दीडशे वर्षांपूर्वी कीर्तनाची ही परंपरा सुरू झाली. त्यानंतर कीर्तनाच्या माध्यमातून कथा, प्रवचने अनेक छोटय़ा-मोठय़ा कीर्तनकारांनी गावोगावी पोहोचविली. ह. भ. प. गोविंद स्वामी आफळे, श्रीपादबुवा कर्वे, रामचंद्रबुवा कराडकर, गणेशबुवा काणे, राधाबाई कामत, डॉ. अनंतबुवा मेहंदळे, गंगाधरबुवा कोपरकर, दत्तदासबुवा घाग अशा नामवंत कीर्तनकारांची कीर्तने फोंडय़ातील मंदिरांमध्ये रंगलेली आहेत. आता नवीन पिढीतील युवा कीर्तनकारही या प्रवाहात सामील झाले आहेत. बांदोडा येथील महालक्ष्मी व मंगेश देवस्थानात यंदा गोव्यातील बाल व युवा कीर्तनकारांचे कथा निरुपण ऐकायला मिळणार आहे. नवरात्रोत्सवाच्या काळात फोंडा परिसरात किमान 40 ते 50 कीर्तनकार विविध मंदिरांमध्ये कथा, प्रवचने सांगतात.
मखरोत्सव…नवरात्रोत्सवातील आकर्षण
फोंडा तालुक्यातील मोठय़ा मंदिरामध्ये मखरोत्सवाची जुनी परंपरा आहे. श्री शांतादुर्गा देवस्थानात दीडशे वर्षांपूर्वी ही परंपरा सुरू झाली. सुरुवातीला गर्भकुडीतच छोटय़ा मखरात देवीची पूजा केली जायची. त्यानंतर कुंडईकर कुटुंबियांनी देवस्थानला मोठे मखर अर्पण केले. इतर मंदिरांतही ही परंपरा आजही कायम आहे. काही देवस्थानानी नव्याने मखरोत्सव सुरु केला आहे. नऊही दिवस मखरात सजविण्यात येणारी विविध वाहनांवरील देवीची रुपे पाहण्यासाठी राज्याच्या विविध भागातून तसेच बेळगाव, मंगळूर, कारवार, मुंबई व अन्य प्रांतातून भाविक विशेष उपस्थित लावतात.
शारदीय नवरात्रोत्सवाला आजपासून प्रारंभ : अंत्रुज महालातील मंदिरे मखरोत्सवासाठी सज्ज
चैतन्याचा, मांगल्याचा आणि वात्सल्याच्या शारदीय नवरात्रोत्सवाला आज राज्यात सर्वत्र भक्तीमय वातावरणात प्रारंभ होत आहे. राज्यातील सर्व मंदिरे या उत्सवाच्या स्वागताला सज्ज झालेली आहेत. या उत्सवातील खास वैशिष्टय़ असलेल्या अंत्रुज महालातील मंदिरे मखरोत्सवासाठी सज्ज राहिली आहेत.
आज घटस्थापना. दुपारी 1 वा. पर्यंत पारंपरिक पद्धतीनुसार देवी महादुर्गेच्या मूर्तीची स्थापना घटावर केली जाईल. हा नवरात्रोत्सवातील पहिला दिवस. त्याला घटस्थापना असे म्हटले जाते. पारंपरिक पद्धतीनुसार एका लाकडी चौकटीत माती पसरवून त्यात 9 तऱहेची द्विदल धान्य पेरले जाते. मध्यभागी तांब्याचा कलश, त्यात पाणी, त्यावर ताम्हण ठेवून त्यात तांदूळ व मध्यभागी देवीची मूर्ती बसविली जाते आणि 9 दिवस महापूजा केली जाते. दररोज देवीला फुलांचा हार अर्पण केला जातो. मस्तकावरही फुलांची माळा टांगून ठेवली जाते. त्याला ‘9 माळा 9 काळा’ असेही संबोधले जाते. 9 व्या दिवशी अर्थात दसऱयादिनी विसर्जन होते, त्यावेळी देवीच्या भोवती द्विदल धान्याची कोवळी झाडे वाढलेली असतात. याला ‘रुजवण’ असेही म्हणतात. पुरुष मंडळी ही रुजवण कानाच्या मागे ठेवतात तर महिला वर्ग माळतात.
गजबजून जाणार मंदिर परिसर
या 9 दिवसांच्या शारदीय नवरात्रोत्सवाला देवी नवरात्रोत्सव असे संबोधले जाते. शरद ऋतुमधील हा एक मोठा उत्सव आहे. गोव्यातील नवरात्रोत्सवात रात्री 12 वा.पर्यंत जागरण होते ते विविध धार्मिक व सांस्कृतिक कार्यक्रमांमुळे. राज्यातील प्रत्येक मंदिरात उत्सव, भजन, कीर्तन इत्यादी कार्यक्रम असतात. फोंडा तालुक्यातील बहुतेक मंदिरात देवाला वा देवीला मखरात बसवून ताल वाद्याच्या सुमधूर नादात महाआरत्या केल्या जातात व मखर हलविले जाते. त्यामुळे आजपासून मंदिराचे परिसर गजबजून जाणार आहेत.
राज्यातील जनता भाविक आहे, श्रद्धाळू आहे. नवरात्रोत्सव हा त्यांच्याकरीता चैतन्य निर्माण करणारा असल्याने गोमंतकीय जनता आजपासून सुरू होणाऱया 9 दिवसीय उत्सवाच्या स्वागतासाठी सज्ज झाली आहेत. फोंडा तालुक्यातील सर्व मंदिरे रात्री होणाऱया मखरोत्सवाची जोरदार तयारी करून सज्ज झालेली आहेत.