त्या दिवशी आम्ही मैत्रिणी खूप दिवसांनी भेटलो होतो. त्या निमित्ताने मुलेही एकत्र आली होती. अशाच गप्पा सुरू होत्या. गप्पा मारताना स्वाभाविकच वेगवेगळे विषय, हसणे सुरू होते. माझ्या मैत्रिणीची मुलगी मला म्हणाली, ‘मावशी तुमची कित्ती वर्षांची छान मैत्री आहे ना गं, अशी प्रेंडशिप असली पाहिजे. अगदी छान मनमोकळी.
हो,..अगदीच
बघ ना, तुम्ही खरंतर वेगवेगळय़ा क्षेत्रातल्या आहात. कुणाचे पार्लर आहे, कुणी गृहिणी, कुणी डॉक्टर, वकील, टीचर, क्षेत्रे वेगवेगळी पण काय बॉण्डिंग आहे गं तुमचं..ते स्टेटस बिटस असले प्रकार आड येत नाहीत तुमच्या मैत्रीच्या..
मला हसू आलं..अगं, यालाच तर खरी मैत्री म्हणतात ना? हो गं! पण मला सांग मावशी, असं का होतं गं की काही माणसं आपल्याला खूप जवळची वाटतात. एखाद्याशी पटकन् वेव्हलेंथ जुळते तर एखादा वर्षानुवर्षे संपर्कात असूनही छान बॉण्डिंग होत नाही. असं का गं? मी हसले आणि मयुराला समजेल अशा सोप्या पद्धतीने उत्तरही दिले. पण या निमित्ताने मला आठवण झाली ती ‘जोहॅरी विंडो’ नावाने ओळखल्या जाणाऱया महत्त्वपूर्ण मानसशास्त्रीय तंत्राची.
पहा हं, कुठलेही नाते निभावताना वेगवेगळय़ा व्यक्तींशी वेगवेगळय़ा स्तरांवर संबंध प्रस्थापित होत असतात. मित्र मैत्रिणींच्या एकाच ग्रुपमध्ये सर्वांची एकमेकांशी घट्ट मैत्री असतेच असे नाही. कुटुंबामध्ये, नातेसंबंधामध्येही जिव्हाळय़ाच्या किंवा दुराव्याच्या अनेक छटा असतात. आपले शाळेचे किंवा कॉलेजचे दिवस आठवून पाहिले तर लक्षात येईल. अनेक शिक्षकांचा सहवास आपल्याला लाभलेला असतो परंतु यातले एखादे सर वा मॅडम आपल्या ह्रदयात वेगळय़ा स्थानी असतात.
वेगवेगळय़ा ठिकाणी काम करत असताना अनेक माणसे भेटतात. कुणाशी छान गट्टी जमते तर कुणाशी जेवढय़ास तेवढेच नाते राहते.
खरंतर वरील प्रत्येक ठिकाणी आपले आपल्या सहकाऱयांसोबत, शेजाऱयांसोबत, नातेवाईंकासोबत म्हणजेच इतरांबरोबरचे संबंध चांगले रहावेत असे सामान्यपणे सर्वांना वाटत असते. जोपर्यंत दोन व्यक्ती एकमेकांना समजून घेत असतात तोपर्यंत दृष्टिकोन अगदी वेगवेगळे असूनही उत्तम समायोजन साधले जाते. त्यांच्या सोबतीने मिळून आपले एक लहानसे विश्व तयार होते. त्याचा केंद्रबिंदू आपण स्वतःच असतो. त्यामुळे इथे ‘स्व’चा विचार खूप आवश्यक ठरतो. इतरांपेक्षा आपण स्वतःला अधिक ओळखत असतो. याच ओळखीला ‘स्व-संकल्पना’ म्हणतात. सोप्या शब्दात सांगायचे तर प्रत्येक व्यक्तीची स्वतःविषयीची कल्पना वा अभिवृत्ती. उदा. मैथिलीला वाटते ती खूप सहनशील आहे. म्हणजे मैथिलीचे हे वाटणे तिचे स्व संवेदन आहे. यालाच perceived self अर्थात ‘संवेदित स्व’ म्हणतात. परंतु असे जरी असले तरी तिचा Real self म्हणजेच ‘वास्तव स्व’ कसा आहे याचे ज्ञान करून देणे आवश्यक असते. हे ज्ञान वा जाणीव इतरांमार्फत करून घ्यायची असते. म्हणजे मैथिलीला वाटते की ती सहनशील आहे परंतु इतरांनाही तिच्याबाबतीत तसेच वाटते का, हे जाणणे अर्थात यालाच social self ‘सामाजिक स्व’ असे म्हणतात.
मैथिलीला स्वतःबद्दलचे वाटणे आणि इतरांचे तिच्याबद्दलचे वाटणे यामधे जेवढे जास्त अंतर असेल तेवढी मैथिली ‘वास्तव स्व’ पासून दूर आहे असे म्हणता येईल. परंतु हे जाणून घेण्यासाठी मैथिलीला इतरांचे आपल्याबद्दल काय मत आहे हे लक्षात घ्यावे लागेल. बऱयाचदा इतरांनी आपले दोष सांगितले किंवा टीका केली तर आपण ते पटकन् स्वीकारत नाही. परंतु तारतम्याने विचार केला आणि स्वतःमध्ये बदल केला तर ‘वास्तव स्व’ची ओळख होऊ शकते.
परस्परसंबंध चांगले राखण्याच्या दृष्टीने ‘संवेदित स्व’ आणि ‘सामाजिक स्व’ यामधील अंतर कमी कसे करायचे आणि त्यातून ‘वास्तव स्व’ला कसे समजून घ्यायचे हे जोहॅरी विंडोद्वारा नेमकेपणाने कळू शकते. अमेरिकन मानसशास्त्रज्ञ जोसेफ लुफ्त आणि हॅरी इंघाम यांनी मांडलेले हे मॉडेल! जोसेफमधील ‘जो’ आणि दुसऱया नावातील ‘हॅरी’ हे शब्द जोडून जोहॅरी प्रारूप तयार झाले.
जोहॅरी विंडो हे असे प्रारूप (Model) आहे की त्याद्वारे ‘सेल्फ अवेयरनेस’मध्ये सुधारणा होण्याबरोबर परस्परसंबंध कसे राखावेत हेही कळू शकते. व्यक्तिगत विकास तसेच ग्रुप डेव्हलपमेंट, परस्पर संवाद सुधारणा यासाठी हे मॉडेल उपयुक्त ठरले आहे. काही जाणकारांच्या मते ते माहिती विशद आणि विश्लेषण करण्याचेही उपयुक्त साधन आहे
वरील आकृती वा प्रारूप म्हणजे ही चार तावदानांची खिडकी म्हणता येईल, आपल्या स्व-जाणिवेचे हे चार भाग आहेत. 1. प्रकट-स्व (Open self) 2.अंध-स्व(Blind self) 3. खाजगी-स्व (Private-self) 4. अज्ञात-स्व (Unknown self) आकृतीतील चारही भाग (तावदाने) एकाच आकाराची दिसत आहेत. प्रत्यक्षात हा आकार व्यक्तीला स्वतःबद्दल वा इतरांबद्दल असलेल्या माहितीच्या प्रमाणानुसार बदलत असतो. त्या चारही तावदानातून आपण जसे स्वतःला व्यक्त करत असतो तसेच इतरांचा आपल्याबद्दलचा दृष्टिकोन आपल्याला ज्ञात होत असतो. माहितीच्या देवाणघेवाणीचा हा प्रवाह अव्याहत सुरू असतो ज्याला पुनर्भरण किंवा फीड बॅक असेही म्हणतात. हा प्रवाह जसा लहानमोठा होत असतो तसा आकारमानात फरक पडू शकतो.
‘प्रकट स्व’ अथवा ‘ओपन सेल्फ’मध्ये व्यक्तीची परिचयात्मक माहिती तिच्या संपर्कातील इतरांना असते वा असणे अपेक्षित आहे. त्या व्यक्तीची बलस्थाने, उणिवा यांचीही जाणीव असते. दोघेही एकमेकांना समजून घेऊन वागतात. त्यामुळे संघर्षाची शक्मयता नसते. दोन व्यक्तींमध्ये कितपत सुसंवाद घडेल वा घडू शकतो याची सुस्पष्ट कल्पना ओपन सेल्फच्या क्षेत्राच्या व्याप्तीवरून येते.
दोन्ही व्यक्तीच्या ‘प्रकट स्व’ चा जेव्हा विस्तार झालेला असतो तेव्हा एकमेकांशी आपली वेव्हलेंथ जुळते असे आपण म्हणतो. पहा.. काही जण वर्षानुवर्षे आपल्याला भेटत असतात परंतु ‘कसे काय? काय म्हणता? सर्व ठीक ना?’ या पलीकडे त्यांच्याशी नाते जुळत नाही तर काहींजवळ अगदी अल्पकाळात घट्ट मैत्री होते ते यामुळेच! ‘प्रकट स्व’चे क्षेत्र विस्तारित असेल तर संपूर्ण सहकार्य, मुक्त असा परस्पर सुसंवाद साधला जातो. अर्थात याविषयी अधिक जाणून घेऊया पुढच्या लेखात..
-ऍड. सुमेधा देसाई