नृगराजाने हात जोडून केलेली विनंती त्या विप्रांनी धुडकावून लावली. ‘राजन ! मी हिच्या बदल्यात काहीही घेणार नाही.’ असे म्हणून गाईचा मूळ मालक निघून गेला. ‘तू हिच्या बदल्यात एक लक्षच काय दहा हजार आणखी गाई दिल्यास तरीसुद्धा मला नकोत,’ असे म्हणून दुसरा ब्राह्मणसुद्धा निघून गेला.
ऐशियामघ्यें अकस्मात । मरण झालें उपस्थित ।
घेऊनि गेले यमाचे दूत । यमपुरिंत यमानिकटीं ।
जगत्पते भो जगदाधारा । देवदेवा परमेश्वरा ।
यमें पुसिलें मज विचारा । त्या निर्धारा अवधारिं ।
यमें संबोधूनियां मातें । पुसिलें निजसभेआंतौतें ।
आधीं आपुल्या अशुभातें । अथवा शुभातें भोगीं पां ।
तुझिया दानधर्मासी अंत । नाहीं म्हणोनि लोक भास्वत ।
भोगीं अक्षय तव सुकृत । मी निश्चित पाहतसें ।
नृगराजा पुढे सांगतो – देवाधिदेव जगदीश्वरा ! आयुष्य संपल्यावर यमराजाच्या दूतांनी मला यमपुरीला नेले. तेथे यमराजाच्या दूतांनी मला विचारले. राजा ! तू अगोदर आपल्या पापाचे फळ भोगू इच्छितोस की पुण्याचे ? तू केलेले दान आणि धर्म याचे फळ म्हणून तुला असा तेजस्वी लोक प्राप्त होणार आहे की, ज्याला तोड नाही.
तेव्हां मीही आपुल्या मनीं । विवरिता झालों निर्धारूनी । अनंतदानादि धर्मश्रेणी । संपादूनि येथ आलों ।
तथा पुण्यप्रकाशास्तव । अक्षयलोक भोगीन दिव्य ।
ऐसें विवरूनि पाहिलें सर्व । मग केला निर्वाह तो ऐका । देव ऐसिया संबोधनें । यमधर्मासि प्रार्थिलें वचनें ।
पूर्वीं अशुभातें भोगणें । मजकारणें मानतसे ।
ऐसें बोलतां मजलागून । यमधर्म म्हणे अधःपतन ।
पावें हें वाक्मय होतां श्रवण । च्यवलों तेथून तत्काळ ।
पतन पावलों अंधकूपीं । सरठवपु हे पापरूपी ।
आपणा देखूनि दुष्कर्मकल्पीं । अघसंकल्पीं वेष्टिलों ।
नृगराजा पुढे सांगतो – प्रभो ! तेव्हा मी यमराजाला म्हणालो, देवा ! मी अगोदर पापाचे फळ भोगू इच्छितो. आणि त्याचक्षणी यमराज म्हणाला, ‘पड जा’. त्याने असे म्हणताच मी तेथून खाली पडत असतानाच पाहिले की, आपण सरडा झालो आहे.
प्रभो समर्था जगदुद्धरणा । तुजलागीं आली माझी करुणा ।
प्रवर्तलासि मम् उद्धरणा । हें अंतःकरणामाजी गमे ।
भो केशवा ऐकें विनति । अद्यापि विध्वंस न पवे स्मृति ।
म्हणसी कारण काय यदर्थीं । तें यथामति निरूपितों ।
ब्रह्मशब्दें बोलिजे वेद । तदुदित कर्म जें जें विशद ।
वेदाज्ञेसी देऊनि खांद । आचर मंद न होऊनिया । वेदाज्ञेचा दृढविश्वास । तदाचरणीं परमोल्लास ।
फळाशा न स्पर्शे मानस । ब्रह्मण्यपुरुष तो जाण। वदान्य म्हणिजे कायवाड्मनें । याचकेच्छा सर्वस्व देणें ।
वदान्यतेचीं अळंकरणें । आंगीं लेणें ज्या शोभे । आणि तूं सर्वग सर्वोत्तम । तव दास्याचा परम नियम ।
उपासकता अनन्यप्रेम । भजनीं सकाम नान्यत्र । सर्वभूतीं लक्षूनि तुज । भेदभावाचें भर्जित बीज ।
प्रवृत्तिमात्र परमार्थकाज । शोभवीं सांज दिन रजनी ।
Ad. देवदत्त परुळेकर