प्रहेलिका हा वाचकांना आवडणारा काव्यप्रकार आहे. संस्कृत भाषेत प्रहेलिकांच्या रचनेमध्ये खूपच वैविध्य आढळते. कधी सरळ सुबोध प्रश्न विचारून त्यांची उत्तरे शोधायची. कधी श्लोकात वर्णन केल्याप्रमाणे अक्षरांची शोधाशोध करून उत्तरे मिळवायची. कधी वस्तुच्या वर्णनावरून उत्तर सांगायचे. हे करत असताना बुद्धीला चालना मिळते. आज प्रहेलिकेचा एक प्रकार आपण पाहणार आहोत, त्यात कोडय़ाचा शब्दार्थ आणि मुख्यार्थ वेगवेगळे आहेत.
अपूर्वो।़यं मया दृष्टः कान्तः कमललोचने। शो।़न्तरं यो विजानाति स विद्वान्नात्र संशयः।। ह्या श्लोकाचा शब्दार्थ व मुख्यार्थ पुढीलप्रमाणे-शब्दार्थ-हे कमळाप्रमाणे डोळे असलेल्या (मुली), मी एक अपूर्व शोभा पाहिली आहे. ‘शो’ मध्ये आहे, जो हे जाणतो तो विद्वान आहे, यात शंका नाही.
मुख्यार्थ-मी जी वस्तु पाहिली आहे, तिच्या सुरुवातीला ‘अ’ (अपूर्व:), शेवटी ‘क’(कान्तः) आणि मध्ये ‘शो’(शो।़न्तरं) आहे. हे जो जाणतो, तो विद्वान आहे. मुख्यार्थाप्रमाणे शोध घेतल्यास पहिले अक्षर ‘अ’ मधले अक्षर ‘शो’ व शेवटचे अक्षर ‘क’ आहे. म्हणजे ह्या प्रहेलिकेचे उत्तर ‘अशोक’ हे एका वृक्षाचे नाव आहे!
आता हा दुसरा श्लोक पहा.
तमाखुपत्रं राजेन्द भज माज्ञानदायकम्। तमाखुपत्रं राजेन्द भज माज्ञानदायकम्।। या श्लोकातील दोन्ही चरण सारखेच दिसतात.
शब्दार्थ-हे राजा, अज्ञानदायक (मा+अज्ञान) अशा तंबाखूच्या पानाचे (तमाखु+पत्रम्) सेवन करू नकोस (मा+भज) असा होतो. ‘मा’ शब्दाचा अर्थ ‘नको’ असा आहे. परंतु वरील पंक्तीतील शब्दांची फोड वेगळय़ा प्रकारे केल्यास त्याचा अर्थ वेगळा होतो. म्हणजे माज्ञान= मा+ज्ञान आणि तमाखुपत्रम्=तम् +आखु +पत्रम्। यात ‘मा’ शब्दाचा अर्थ ‘लक्ष्मी’ असा आहे. आखु म्हणजे उंदीर आणि पत्रम् म्हणजे वाहन असा अर्थ आहे. त्यामुळे ह्या श्लोकाचा दुसरा अर्थ असा आहे-हे राजा, लक्ष्मी आणि ज्ञान देणाऱया त्या उंदीर वाहन असणाऱयाची म्हणजेच गणपतीची सेवा कर! गणपती ही बुद्धीची, ज्ञानाची देवता. पण लक्ष्मीची देवता कशी? तर तो ऋद्धी आणि सिद्धी यांचा ईश मानला आहे. ऋद्धी म्हणजे लक्ष्मी आणि समृद्धी (सम्+ऋद्धी) हा शब्द आपल्याला माहिती आहेच. पुढील एक श्लोक पहा.
तातेन कथितं पुत्र पत्रं लिख ममाज्ञया। न तेन लिखितं पत्रं पितुराज्ञा न लङ्घिता।। शब्दार्थ-वडिलांनी सांगितले, मुला माझ्या आज्ञेने पत्र लिही. त्याने पत्र लिहिले नाही. वडिलांच्या आज्ञेचे उल्लंघन केले नाही. जरा विचित्र अर्थ वाटतो ना? मग पहा मुख्य अर्थ शोधता येतो का? ‘यो जानाति स पण्डितः। खरं ना?