सदानंद सतरकर/फोंडा
शिमगोत्सवाच्या मिरवणुकीत धनगर नृत्य हमखास पाहायला मिळते पण केरीच्या भूतखांब पठारावरील धनगर वस्तीमध्ये दसऱयाच्या दिवशी होणारे पारंपरिक धनगर नृत्य पाहणे हा वेगळाच आनंद असतो. साधारण चाळीस घरांची लोकवस्ती असलेल्या या धनगरवाडीने अनेक वर्षांची ही परंपरा आजही तेवढय़ाच निष्ठेने व श्रद्धेने जपलेली आहे. येथील धनगर कुटुंबातील चौथी पिढी सध्या ही परंपरा पुढे नेत आहे. दसरा हा त्यांचा प्रमुख सण. नवरात्रोत्सवापासून विधीवत या उत्सवाची सुरुवात होते व विजयादशमीला धनगर नृत्यासह अन्य इतर सांस्कृतिक कार्यक्रमांनी त्याची सांगता होते.
उत्सव परंपरेचे पिढय़ान्पिढय़ा जतन
धनगर वस्तीतील दसरोत्सवाचे मुख्य यजमान ठोकू बिरू कोळेकर सांगतात, त्यांचे पूर्वज कधीकाळी बकऱया चरण्यासाठी घेऊन भूतखांबच्या पठारावर आले व याठिकाणी स्थायिक झाले. येताना सोबत उत्सवही घेऊन आले. सध्या त्यांची चौथी पिढी ही दसऱयाची परंपरा पुढे नेत आहे. उदर निर्वाहासाठी भूतखांबच्या सुपिक जमिनीत भात व नाचणीचे पिक घेऊन व पशुपालन करीत किमान तीन पिढय़ा याठिकाणी नांदल्या. चौथी पिढी शिकली, सवरली. पारंपरिक व्यवसाय सोडून नोकरी, धंदा करू लागली. तरी त्यांनी उत्सवाची ही परंपरा आजही तेवढय़ाच उमेदीने जपलेली आहे.
सर्व साहित्य घोंगडीवर ठेवून पूजेची प्रथा
ठोकू कोळेकर यांच्या मूळ घरात नवरात्रोत्सवाचे पूजाविधी होतात. नऊ दिवस पूर्ण शाकाहार पाळून मुख्य दैवत असलेल्या श्री विठोबा व बिरुबा यांची विधीवत पूजा केली जाते. ही पूजा पारंपरिक घेंगडीवर सर्व साहित्य ठेवून करण्याची प्रथा आहे. आठव्या दिवशी चतुर्थीप्रमाणेच घरात माटोळी बांधली जाते व नवमीच्या दिवशी घरोघरी पारंपरिक लोकनृत्य खेळले जाते. विजयादशमीला लोकवस्तीपासून मुख्य मांडापर्यंत पारंपरिक धनगरी वेशात वाजत गाजत मिरवणूक काढली जाते. या मिरवणुकीत पुरुषांकडून ‘होरबाला’ हे धनगर नृत्य तर महिलांतर्फे फुगडय़ा घातल्या जातात. सोने लुटण्याचा कार्यक्रम, अवसर, सामूहिक गाऱहाणे या प्रथाही पाळल्या जातात. धनगर समाजाबरोबरच या दसरोत्सवाला आसपासच्या भागातील बरेच भाविक उपस्थिती लावतात. हे जागृत देवस्थान असल्याने आपल्या मनोकामना पूर्ण व्हाव्यात, यासाठी भाविकांकडून नवस बोलला जातो. मिठाई किंवा अन्य गोड खाद्यपदार्थ देवाला अर्पण करून हे नवस फेडले जातात.
विशिष्ट पद्धतीचा पोशाख, पायात वाक्या व गळय़ात फुलांच्या माळा
धनगर लोकनृत्याचा पोशाखही विशिष्ट पद्धतीचा असतो. मानेपासून पायापर्यंत पांढरा झगा व त्यावर लाल रंगाचे चक्र किंवा हाताचे पंजे आढळतात. कमरेला उपरणे व डोक्याला काठियावाडी पद्धतीचे मुंडासे असा हा पारंपरिक पोशाख परिधान केलेले कलाकार पायात वाक्या व गळय़ात फुलांच्या माळा घालून वाद्यांच्या तालावर नाचतात, तेव्हा संपूर्ण माहोल उत्साहाने भारून जातो. या नृत्याच्यावेळी पारंपरिक ‘जती’ही म्हटल्या जातात. ढोल, घुमट, काठीने वाजवायची पंचधातूची थाळी व सूरपावा म्हणजे मुरलीचा वापर होतो. तोंडातून होर।़।़ होर।़।़ होरबाला, असे म्हणत हे धनगर मागे पुढे व उभे आडवे बेधुंद होऊन नाचतात. पुरुष मंडळींच्या या उत्साहात महिला वर्गही मागे राहत नाही. पारंपरिक फुगडय़ा घालून त्या या उत्सवाचा आनंद लुटतात. दसऱयाच्या दिवशी बहुतेक पदार्थ हे दही व लोण्यापासून बनविले जातात व हा नैवेद्य देवाला अर्पण केला जातो. धनगर नृत्यासाठी घातला जाणारा पारंपरिक झगा शिवून घेण्यासाठी किमान रु. 8 हजार मोजावे लागतात. गोव्यात असे झडे शिवणारे शिंपी नसल्याने सावंतवाडी येथून ते खास शिवून घेतले जातात. त्यासाठी किमान 16 मीटर कापड लागते, असे रामा कोळेकर सांगतात.
यंदाचा दसरोत्सव कोजागरी पौर्णिमेदिवशी
यंदा कोरोनामुळे भूतखांब येथील हा दसरोत्सव मर्यादित स्वरुपात व सरकारी मार्गदर्शक तत्त्वांचे पालन करून साजरा करण्याचा निर्णय धनगर बांधवांनी घेतला आहे. शिवाय कौटुंबिक अडचणींमुळे विजयादशमी ऐवजी तो कोजागरी पौर्णिमेच्या दिवशी साजरा होणार आहे.