यापूर्वी नाटककार महाकवी शूद्रकाचा परिचय मृच्छकटिक नाटकाची तोंडओळख करून घेतलीच आहे. तर आता कथानकाकडे वळूया! ‘मृच्छकटिक’ हे प्रकरण आहे. त्याची सुरूवात नांदी पाठाने होते. त्यानंतर होते प्रस्तावना! दीर्घकाळ संगीताची साधना करणारा सूत्रधार अगदी भुकेजलेला होऊन आपल्या घरी जेव्हा पोचतो, तेव्हा तिथे कसली तरी जोरदार तयारी चालू असते. ते पाहून तो आश्चर्यचकित होतो. ते रहस्य जाणून घेण्यासाठी तो आपल्या पत्नीला विचारतो. तेव्हा ती त्याला ‘अभिरूपपती’ नावाच्या व्रताच्या अनु÷ानाची तयारी चालल्याचे सांगते. ते ऐकून सूत्रधार क्रोधित होतो. पण वस्तुस्थिती जेव्हा त्याला कळते, तेव्हा तोदेखील त्या अनु÷ानासाठी सहयोग द्यायला तयार होतो. त्यासाठी ब्राह्मणाला निमंत्रण देण्यासाठी बाहेर पडतो. तो उज्जैनवासियांची सुखसमृद्धी आणि आपली निर्धनता पाहून दुःखी होतो. कारण त्याच्याकडे भोजन करण्यासाठी एखादा ब्राह्मण तयार होईल की नाही ह्या विचाराने तो चिंतित होतो.
त्याचवेळी अचानक समोरून त्याचा मित्र मैत्रेय येताना दिसतो. परंतु त्याच्या घरी भोजन करण्यासाठी मैत्रेय कितीही विनंत्या केल्या तरी तयार होत नाही. शेवटी दुःखी अंतःकरणाने तो दुसरा कोणी ब्राह्मण भेटतो, कायाचा शोध घेण्यासाठी निघतो. अशा प्रकारे रंगमंचावर मैत्रेयाच्या येण्याची सूचना देऊन नाटकाची प्रस्तावना संपते. त्यानंतर नाटकाचा पहिला अंक सुरू होतो.
पहिल्याच अंकाच्या पहिल्या प्रवेशात मैत्रेय म्हणजे विदूषक रंगमंचावर प्रवेश करतो. तो चारूदत्ताच्या गतवैभवाच्या आठवणीने आणि सध्याच्या अतिनिर्धनतेमुळे खूप कष्टी होतो. तो आपला प्रिय मित्र जूर्णवृद्धातर्फे दिलेला जाईच्या फुलांनी सुगंधित केलेला शेला चारूदत्ताला देण्यासाठी त्याच्याकडे जातो. चारूदत्त आपल्या घराची दयनीय स्थिती पाहून खंतावलेला असतो. विदूषकाला आलेला पाहून चारूदत्त त्याचे स्वागत करतो. चारूदत्ताला मैत्रेय तो शेला देतो. चारूदत्त आपली निर्धनता पाहून लोक आपल्याशी जसे वागतात, ते पाहून आपण खूप दुःखी असल्याचं त्याला सांगतो. तो विदूषकाला मातृकांसाठी बळी अर्पण करण्याची विनंती करतो. पण मैत्रेय ते करायला घाबरतो. तेव्हा चारुदत्त त्याला तिथेच थांबायला सांगून स्वतः ध्यान लावून बसतो. चारूदत्त निष्कांचन झाला असला, तरी धैर्यवान होता. कदर्थितस्यापि हि धैर्यवृत्तेः न शक्मयते धैर्यगुणः प्रमार्ष्टुम्।….धीर वृत्तीचा माणूस संकटांनी गांजला, तरी त्याचा धैर्यगुण नष्ट होत नाही.