मागच्या आठवडय़ापर्यंत आपण श्रीहर्षाचे ‘नैषधीयचरितम्’ ह्या महाकाव्याबद्दलची माहिती घेतली. आता आपण आणखी एका महाकविची ओळख करून घेऊया. महाकवी नाटककार शूद्रक! संस्कृतमध्ये नाटकालाही दृश्यकाव्यच म्हणतात. कारण त्यात विपुल प्रमाणात पद्याचा…म्हणजेच काव्याचा वापर केलेला दिसतो. तसेच ते मंचीय कलाकृती असून त्यात अभिनयाद्वारे प्रेक्षकांसमोर कथानक उलगडण्यात येते. म्हणून ते दृश्यकाव्य! दृश्यकाव्यालाच ‘रूपक’ असे दुसरे नाव आहे. रूपकाचे दहा प्रकार आहेत. त्यापैकी ‘प्रकरण’ हा एक प्रकार आहे. त्याचे वैशिष्टय़ म्हणजे त्यातील कथानक काल्पनिक असते.
मराठी रंगभूमीवर अनेक संगीत नाटके निर्माण झाली. जुन्या काळात संगीत नाटके निर्माण झाली. त्यांची बरीचशी कथानके रामायण, महाभारत ह्या महाकाव्यांवर, पौराणिक कथांवर आधारित होती. तसेच त्यांचा बाजही थोडासा संस्कृत नाटकांवर आधारित होता. म्हणजे नाटकाच्या सुरूवातीला मंगलाचरण किंवा नांदी गायली जात असे. त्यात ईश्वराला वंदन करून नाटकाचा प्रयोग सुविहित, निर्विघ्नपणे पार पाडण्यासाठी विनंती केली जात असे. त्याला प्रार्थना करून आशीर्वाद मागितले जात असत. तसेच सूत्रधार आणि नटी आपल्या संवादातून नाटकातील पात्रे किंवा त्याच्या कथेचा परिचय करून देतात. संस्कृत नाटकांनी ही परंपरा सुरू केली.
तर अशाच एका संस्कृत नाटकाचा आपण यापुढे परिचय करून घेणार आहोत. त्याचे नाव आहे ‘मृच्छकटिकम्’ ! त्याचा रचयिता आहे, महाकवी ‘शूद्रक’! हे नाटक ‘प्रकरण’ या प्रकारात येते. या नाटकाचे एक मराठीत रूपांतर ‘मातीच्या गाडय़ाचे प्रकरण’ या नावाने करण्यात आले आहे. ‘मृच्छकटिक’
ह्या शब्दाची फोड मृद् + शकटिक अशी आहे. मृद् म्हणजे माती आणि शकटिक म्हणजे गाडा! तर ह्या मातीच्या गाडय़ाचे काय प्रकरण आहे? ते सांगणाऱया शूद्रकाचा थोडा परिचय करून घेऊ.
मृच्छकटिक नाटकाच्या सुरूवातीच्या नांदीनंतर सूत्रधार प्रेक्षकांना उद्देशून म्हणतो, ‘द्विरदेन्दुगतिश्चकोरनेत्रः परिपूर्णेन्दुमुख सुविग्रहश्च।द्विजमुख्यतमः कविर्बभुव प्रथितः शूद्रक इत्यगाधसत्त्वः।।….अर्थात’ आम्ही मृच्छकटिक नावाच्या प्रकरणाचा अभिनय करण्यासाठी तयार आहोत. याचा रचनाकार हत्तीप्रमाणे चाल असणारा, चकोरासारखे नेत्र असणारा, पौर्णिमेच्या चंद्राप्रमाणे सुंदर, सुदृढ शरीराचा आणि अतुलनीय बलशाली क्षत्रियश्रे÷ सुप्रसिद्ध कवी शूद्रक होता.’ असा नांदीतच शूद्रकाचा परिचय करून देण्यात आलाय. त्यावरून शूद्रक हा कवी असलेला एक अगाधसत्त्व राजा होता हे समजते! (क्रमशः)