सिंधुदुर्गातील संशोधकांची यशस्वी कामगिरी : उत्तर पश्चिम घाटातील चतुरांचे अस्तित्व पुन्हा एकदा अधोरेखित
शेखर सामंत / सिंधुदुर्ग:
महाराष्ट्रामधून ऍग्रीओनेमिस केरलेनसिस आणि गायनाकँथा खासियाका या चतुरांच्या दोन प्रजातींची प्रथमच नोंद करण्यात संशोधकांना यश आले आहे. विशेष म्हणजे या दोन्ही प्रजाती सिंधुदुर्ग जिल्हय़ात सापडल्या आहेत. या संबंधातील संशोधनपत्रिका ‘जर्नल ऑफ थेटनडटॅक्सा’ मध्ये प्रकाशित करण्यात आली आहे. यासोबतच हेवाळे दोडामार्ग येथील मायरिस्टिका स्वॅम्पमधून मेल्यानोन्युरा बायलिनियाटा या चतुराची नोंदही महाराष्ट्रातून प्रथमच झाली आहे. या संबंधीचे संशोधनपत्रकही लवकरच प्रकाशित होणार आहे.
प्राध्यापक डॉ. योगेश कोळी, अक्षय सुधाकर दळवी आणि डॉ. दत्तप्रसाद सावंत यांच्या प्रयत्नातून हे संशोधन समोर आले आहे. भारतात ऍग्रीओनेमिस केरलेनसिस या कुळामध्ये एकूण 11 प्रजाती सापडतात. त्यापैकी ऍग्रीओनेमिस केरालेनसिस ही केवळ दक्षिण भारतातून ज्ञात होती आणि आता सिंधुदुर्ग जिल्हय़ातील चिपी, ठाकुरवाडी, बाव-बांबुळी, पाट, तळेबाजार, नेरुरपार या ठिकाणी ही प्रजात सापडल्याने महाराष्ट्रातील चतुरांच्या यादीत आणखी एका प्रजातीची भर पडली आहे. ही प्रजात आकाराने त्याच्या कुळातील इतर प्रजातींएवढीच असली, तरी तिच्या पोटावरचा आणि शेपटीवरचा गडद नारिंगी रंग, पोटावरचा ‘कोब्रा हूड’ मार्क आणि डोक्मयावरचे ठळक पाच ठिपके यावरून ही प्रजात सहज ओळखता येते. तसेच गायनाकँथा या कुळामध्ये भारतात एकून 14 प्रजाती सापडतात. त्यापैकी गायनाकँथा खासियाका ही फक्त पूर्व भारतातून ज्ञात होती आणि आता सावंतवाडी (माजगाव) येथून गोळा केलेल्या नमुन्यांच्या आधारे पश्चिम घाटातील या प्रजातींचे स्थान निश्चित झाले असून महाराष्ट्रातील चतुरांच्या यादीत याही प्रजातीचा समावेश झाला आहे. या चतुराच्या डोक्मयावर असलेला इंग्रजी ‘यू’ आकाराचा मार्क, शेपटीच्या टोकाचा भाग आणि शरीरावरचा विशिष्ट रंग यावरून ही प्रजात ओळखता येते.
संशोधक डॉ. कोळी हे संत राऊळ महाराज महाविद्यालय, कुडाळ येथे प्राध्यापक असून गेली अनेक वर्षे सिंधुदुर्ग जिल्हय़ातील जैवविविधतेच्या अभ्यासासोबत इथल्या पाणथळ जागा आणि सडे संवर्धनासाठी सातत्याने प्रयत्न करीत आहेत. अक्षय दळवी याने नुकतेच पदव्युत्तर शिक्षण पूर्ण केले असून तो पश्चिम घाटातील चतुरांवर गेल्या दोन वर्षांपासून संशोधन करीत आहे. तर डॉ. सावंत हे केईएम हॉस्पिटल मुंबई येथे कार्यरत असून चतुरांच्या संशोधनात आपले बहुमुल्य योगदान देत आहेत. अलिकडेच त्यांनी सिंधुदुर्ग जिल्हय़ातून चतुरांच्या दोन नव्या प्रजातींचा शोध लावला आहे.
या संपूर्ण संशोधनातून महाराष्ट्रातील विशेषतः सिंधुदुर्ग जिल्हय़ातील चतुरांचे वैविध्य पुन्हा एकदा अधोरेखित झाले, असे डॉ. सावंत यांनी म्हटले आहे. सिंधुदुर्ग जिल्हय़ात आतापर्यंत 95 पेक्षा जास्त चतुरांच्या नोंदी झाल्या आहेत. यातील अर्ध्यापेक्षा जास्त नोंदी या पाणथळ जमीन आणि विशेष करून इथले वैशिष्टय़पूर्ण सडे या ठिकाणाहून झाल्या आहेत. यावरून इथल्या संवेदनशील अधिवासांचे महत्व प्रकर्षाने जाणवते. खरं तर जैवविविधतेच्या दृष्टीने जेवढा अधिकाधिक सखोल अभ्यास होईल, तेवढी नवनवीन निरीक्षणे जगासमोर येतील. खासकरून कीटक, मासे, बेडुक यांच्या प्रजातींमध्ये असलेलेली इथली वैविध्यता बऱयाच अंशी दुर्लक्षित राहिली आहे. या सगळय़ाकडे संशोधक वृत्तीने पाहण्याची आणि या प्रजातींचा अधिवास टिकवण्यासाठी विविध मार्ग शोधण्याची नितांत आवश्यकता आहे, असे मत डॉ. कोळी यांनी व्यक्त केले.
सिंधुदुर्ग जिल्हय़ातील व ‘माय वे जर्नी’ एनजीओचे संशोधक सदस्य प्रवीण सावंत, गुरुनाथ कदम, तेजस सावंत, मयुरी चव्हाण या संपूर्ण टिमचे या संशोधनास मोलाचे सहकार्य लाभले.