गेल्या महिन्यात देशातील एक प्रथितयश व आंतरराष्ट्रीय स्तरावर संगणक आणि संगणक शास्त्र सेवा क्षेत्रात नावाजलेल्या कंपनीने आपल्या कंपनीतील सुमारे 300 कर्मचाऱयांना एकाचवेळी बडतर्फ केल्याचे जाहीर केले. कंपनीच्या या मोठय़ा व कर्मचाऱयांच्या संदर्भात अकल्पित अशा कारवाईची सर्वदूर चर्चा तर झालीच, त्याशिवाय यातूनच ‘मून लायटिंग’ या व्यवस्थापकीय संकल्पनेवरील चर्चा खूपच रंगतदार ठरली. कंपनीच्या कारवाईवर साधक-बाधक चर्चेनंतर त्यावर नंतर कंपनीतर्फेच मध्यममार्ग तोडगा काढण्यात आला असला तरी यातून भारतीय उद्योग क्षेत्राला व त्यातही विशेषतः संगणक व्यवसाय सेवा क्षेत्राला कंपनी कर्मचाऱयांच्या संदर्भात ‘मून लायटिंग’ ही नवी संकल्पना प्राप्त झाली हा साराच प्रकार लक्षणीय ठरला आहे.
या संदर्भातील पार्श्वभूमीचे मूळ आपल्याला सुमारे दोन अडीच वर्षाआधीच्या कालावधीत शोधावे लागते. देशात राष्ट्रीय पातळीवर कोरोनाच्या पार्श्वभूमीवर 25 मार्च 2020 रोजी देशपातळीवर कामकाज बंदी टाळेबंदी शासन प्रशासनातर्फे जाहीर करण्यात आली. यावर आपल्या कामकाजाचे स्वरुप व व्यावसायिक गरजांनुसार संगणक सेवा क्षेत्राने सर्वप्रथम कार्यालये वा कामाच्या ठिकाणांच्या ऐवजी कर्मचाऱयांना घरून काम करण्याची आग्रही मुभा दिली. यासाठी पाठपुरावा करीत असतानाच एक धोरणात्मक बाब म्हणून कर्मचाऱयांना मुलभूत सोयी सुविधांसह प्रोत्साहन दिले. यातूनच घरून कार्यालयीन काम करण्याची नवी प्रथा सुरूच झाली नव्हे तर चांगली रुजलीसुद्धा.
व्यावसायिक संदर्भात सांगायचे झाल्यास कोरोनासारख्या आरोग्य विषयक आव्हाने, विविध निर्बंध, वाहतूक बंदी, अकल्पितपणे निर्माण झालेली स्थिती व मुख्य म्हणजे व्यावसायिक संदर्भात अपूर्ण कामे व ग्राहकसेवा देण्यामध्ये सातत्य या साऱया बाबी सुरुवातीला संगणक सेवा क्षेत्र व त्यापाठोपाठ आपल्या व्यावसायिक गरजा व प्राधान्यक्रम पूर्ण करण्यासाठी इतर उद्योग-आस्थापनांनी या नव्या, कल्पक व परिणामकारक कार्यपद्धतीचा अवलंब केला. सकृतदर्शनी तत्कालीन परिस्थितीत कंपनी-कर्मचारी व व्यावसायिक ग्राहक या साऱयांसाठी फायदेशीर वाटणाऱया व ठरलेल्या ‘घरुन काम करणे’ या नव्या कामकाज पद्धतीचे विविध पैलू नंतरच्या काळात दिसू लागले.
कर्मचाऱयांनी घरून काम करण्याचे बहुविध फायदे झाले. एक म्हणजे अत्यंत अकल्पित व व्यावसायिक संदर्भात कोरोनादरम्यानच्या कठोर निर्बंध काळातही विविध अत्यावश्यक सेवांसह कंपन्यांचे आवश्यक काम निर्बंध काळातही सुरळीत सुरू राहिले. कंपन्यांच्या व्यवसायापासून कर्मचाऱयांच्या वेतनापर्यंतच्या विविध महत्त्वाच्या बाबींना त्यामुळे मोठे पाठबळ लाभले.
कर्मचारी कोरोनाकाळात घरून काम करताना कर्मचारी कंपनी यांच्या काळ, काम, वेग, वेतन व व्यवसाय या साऱयांच्या संदर्भात वेगळेच गणित दिसून आले. सर्वांगीण अस्थिरतेच्या पार्श्वभूमीवर संपर्काविना व संगणकीय पद्धतीच्या आधारे, परस्पर सहकार्य व मुख्य म्हणजे आव्हानांवर मात करण्याच्या जिद्दीने विविध कंपन्यांमधील कर्मचाऱयांनी आपण घरी राहूनसुद्धा काम करू शकतो हे अल्पावधीत व यशस्वीपणे सिद्ध केले. यातीलच एक महत्त्वाची व लक्षणीय बाब म्हणजे घरुनच काम करण्यामुळे कर्मचाऱयांच्या रोज कामासाठी प्रवासाचा त्रास व त्यापोटी दररोज करावा लागणारा प्रवासासाठीचा वेळ याची मोठी बचत सुरू झाली आणि कायम राहिली. मोठी शहरे वा महानगरांमधील कर्मचाऱयांसाठी तर घरुन काम करण्यामुळे दररोज 3 ते 4 तासांची वेळेची बचत होत होती तर इतिहास तसा ताजाच आहे.
थोडा अधिक कानोसा घेतला तर त्यावेळी 2 बाबी प्रामुख्याने दिसून आल्या. एक म्हणजे कर्मचारी आपापल्या घरुन काम करीत असल्यामुळे त्यांना त्यांच्या कामानंतर काही वेळ मिळू लागला. त्याचवेळी कर्मचारी उपलब्ध न राहण्याचे प्रकार विशेषतः मध्यमस्तरीय व संगणक सेवा क्षेत्रात वाढत्या प्रमाणात दिसू लागले. यातूनच अशा कंपन्यांनी त्यांची तातडीची गरज भागविण्यासाठी अशा कर्मचाऱयांना काम देण्यास सुरुवात केली. अल्पावधीतच त्याला अतिरिक्त रोजगाराचे स्वरुप प्राप्त झाले व या नव्या पद्धतीला व्यवसाय क्षेत्रात ‘मून लायटिंग’ हे नवे नाव प्राप्त झाले. नंतरच्या टप्प्यात कोरोना आटोक्मयात आल्यावर व कर्मचारी त्यांच्या गरजेनुरुप व कंपनीच्या धोरणानुसार कार्यालयात कामासाठी जाऊ लागले. साधारणतः त्याच सुमारास काही कर्मचारी त्यांच्या कंपनीशिवाय इतर कंपन्यांसाठीदेखील काम करतात हे दिसून आले. यातूनच कर्मचारी ‘मून लायटिंग’ म्हणजेच एकाहून अधिक ठिकाणी काम करतात ही बाब दिवसाढवळय़ा स्पष्ट झाली व ‘मून लायटिंग’ वर चर्चा सुरू झाली.
एकाहून अधिक ठिकाणी नोकरी वा रोजगार करण्यावर कायदेशीवर संदर्भात व ऐतिहासिकदृष्टय़ा दिसून येते. यातील प्रमुख व महत्त्वाच्या तरतुदींमध्ये कुणालाही एकापेक्षा अधिक आस्थापनांमध्ये काम करण्यावर बंदीची तरतूद आहे. कर्मचाऱयांसाठी कायदेशीर संदर्भात असणारे स्थायी आदेश, कंपनीद्वारा कर्मचाऱयांना दिले जाणारे नेमणूक पत्र, कंपनीचे कर्मचारी-कामकाजविषयक नियम याशिवाय विशेष वा महत्त्वाच्या स्वरुपाचे काम करणारे कर्मचारी अधिकाऱयांकडून पण दुहेरी नोकरी न करण्याचे करार केले जातात. यात प्रतिस्पर्धी कंपन्यांसाठी काम न करण्यावर कटाक्षाने भर दिला जातो. कोरोनादरम्यान व त्यानंतरच्या काळात ‘मून लाईटिंग’ चा वापर वा गैरवापर फार मोठय़ा प्रमाणात केला गेला. अनेक कर्मचाऱयांनी तर सरेआम दोन-दोन कंपन्यांचे नियुक्तीपत्र तर स्विकारले. त्यानुसार त्यांनी रितसर वेतनासह दोन कंपन्यांमध्ये काम करण्यास सुरुवात केली. त्यात अर्थातच भविष्य निर्वाह निधीच्या योगदानाची रक्कम दरमहा एकाच व्यक्तीसाठी दोन-दोन कंपन्यांकडून जमा करण्याचा प्रकार सुरू झाला. काही महिन्यातच हा प्रकार उघडकीस आला व त्यातूनच उलगडा झाला तो ‘मून लाईटिंग’चा.
यावर तोडगा म्हणून सुरुवातीलाच नमूद केल्याप्रमाणे ज्या संगणक सेवा कंपनीने मून लाईटिंग प्रकरणी आपल्या 300 कर्मचाऱयांना बडतर्फ केले होते. त्या कंपनीने आपल्या त्या कारवाईचा फेरविचार केला आहे. या दोन्ही निर्णयांचे स्वागत होत आहे. या संदर्भात कंपनीने ‘मूनलाईटिंग’ हा प्रकार नैतिकतेचा असल्याची भूमिका घेतली आहे. हाच या प्रकरणातील महत्त्वाचा संदेश आहे. कोरोनाकाळात कंपनी-कर्मचारी या उभयतांनी अकल्पितपणे निर्माण झालेल्या संकटांवर यशस्वी मात केली. त्यावेळी या दोघांकडून लवचिकतेसह नैतिकतेवर भर देण्यात आला. भविष्यात पण उभयपक्षी अशी भूमिका घेणे हाच ‘मून लाईटिंग’वर तोडगा ठरणार आहे.
दत्तात्रय आंबुलकर