24 फेब्रुवारी रोजी रशियाने ब्लादिमीर पुतिन यांच्या नेतृत्वाखाली शेजारील युक्रेन या राष्ट्रावर आक्रमण केले. युपेनची नाटो आणि पाश्चिमात्य देशांशी शस्त्रास्त्रविषयक सलगी ही रशियासाठी सततचा धोका निर्माण करणारी, रशियाची सुरक्षा, विकास आणि अस्तित्व यावर गदा आणणारी आहे आणि म्हणूनच युक्रेनवर खास लष्करी मोहिमेद्वारे अंकुश आणून या देशास तटस्थ व निर्धोक बनविणे अगत्याचे आहे. हे निमित्त पुढे करून पुतिन यांनी युक्रेन मध्ये रशियन फौजा घुसवल्या. पुतिन यांनी सोयीस्करपणे सदर आक्रमणास ‘खास लष्करी मोहीम’ असे संबोधून युद्ध या निर्बंधित व संहारक कृतीपासून फारकत घेण्याचा प्रयत्न जरी केला असला तरी नागरिक आणि सैनिक मिळून लाखावर मृत्यू, मारिपोलसारख्या मोठय़ा शहरांचे उद्ध्वस्तीकरण, 13 दशलक्ष लोकांचे स्थलांतर हे चित्र पाहता दुसऱया महायुद्धानंतर युरोप व जग अनुभवत असलेले हे सर्वंकष युद्धच आहे, यात संदेह नाही. याचबरोबरीने आपणास युपेन नाझीमुक्त व पर्यायाने लष्करमुक्त करायचा आहे, हा पुतिन यांचा दावाही बऱयाच प्रगत लोकशाहीवादी देशांनी नाकारला आहे. अशाप्रकारे युपेन प्रकरणात जागतिक पातळीवर रशिया आज बऱयापैकी एकाकी पडला आहे. जागतिक समुदायाचा आणि संस्थांचा दबाव अद्यापि तरी रशियास त्याची महासंहारक आण्विक व रासायनिक अस्त्रांची सारी कुमक, परिणाम भयास्तव युपेनविरुद्ध वापरण्यास अटकाव करणारा ठरला आहे. अन्यथा युक्रेनचा रशियाकृत पाडाव नऊ महिन्यांपर्यंत रेंगाळला नसता.
या युद्धाच्या आरंभी पुतिन यांचा होरा असा होता, की प्रत्यक्षात युद्धात सहभागी होण्यास अनुत्सुक नाटो देश, अमेरिकेची अफगाणिस्तानातून लष्करी माघार व युद्ध नकारात्मकता या अनुकूल पार्श्वभूमीवर किमान हानी आणि कमी काळात युक्रेनची राजधानी किव्हचा ताबा घेऊन अध्यक्ष झेलेन्स्की यांचे सरकार बरखास्त करणे, तेथे आपले बाहुले असलेले सरकार प्रस्थापित करून युक्रेनवर कायमस्वरुपी अंकुश राहील, अशी व्यवस्था निर्माण करणे, पुढे योग्य वेळ पाहून युपेनचे संपूर्णपणे रशियात विलीनीकरण करणे. परंतु, या त्यांच्या मनसुब्यांना सुरुवातीपासूनच धक्के बसण्यास सुरुवात झाली. काही महिन्यांच्या सातत्यपूर्ण अपयशानंतर पुतिन यांनी युक्रेनची राजधानी किव्ह ताब्यात घेण्याचा विचार सोडून दिला. त्यानंतर डोनबास या युपेनच्या पूर्व भागास आपणास स्वतंत्र करायचे आहे, अशी घोषणा पुतिन यांनी केली. परंतु, ही लष्करी कारवाई देखील पूर्णतः यशस्वी झालेली नाही. काही भागातून रशियन सैन्यास माघार घ्यावी लागली आहे. युक्रेनमधील पूर्वेकडील खेरसन हे महत्त्वपूर्ण शहर रशियाने आरंभी ताब्यात घेतले होते. रशियन सीमा, क्रिमिया ते खेरसन असा सामरिकदृष्टय़ा महत्त्वाचा जमीन मार्ग खेरसनच्या ताब्यामुळे रशियास उपलब्ध होणार होता. त्यामुळे रशियाचा खेरसनवरील ताबा हा युपेनवर झालेला मोठाच आघात होता. परंतु, आठवडय़ापूर्वीच रशियाचे संरक्षणमंत्री सर्गेई शोइगु यांनी आपल्या लष्करास खेरसनमधून माघार घेण्याचे आदेश दिले आहेत. या कृतीचे स्पष्टीकरण देताना रशियन संरक्षणमंत्र्यांनी, ‘खेरसन शहरातील सैनिकांना आता पुरवठा करणे अशक्मय आहे. त्याचप्रमाणे रशियन सैनिकांचे प्राण वाचविणे हे देखील महत्त्वाचे असल्याचे आम्हीही माघार घेत आहोत,’ असे जाहीर केले आहे.
या परिस्थितीनुसार रशियातील प्रसारमाध्यमांचा नूरही आता बदलताना दिसतो आहे. रशियाच्या युपेनवरील आक्रमणानंतर दूरदर्शनवरील जे पुतिन समर्थक आत्मविश्वासाने काही दिवसातच आमच्या फौजा राजधानी किव्हचा ताबा घेतील असे सांगत, तेच सध्या तणावपूर्ण चेहऱयानिशी ‘खेरसनमधून माघार’ हा लष्करासाठी कठीण निर्णय असल्याचे सांगताना दिसत आहेत. एकंदरीत रशियन माध्यमांचा सूर असे प्रकट करीत आहे, की रशियन फौजा या केवळ युपेनियन फौजांशी लढत नसून अमेरिका, ब्रिटन, युरोपियन युनियन आणि नाटो यांच्या एकवटलेल्या शक्तीशी झुंजत आहेत. यातून माध्यमांना असे सुचवायचे आहे, की युपेन रणभूमीत जे अपयश वाटय़ाला येत आहे त्यात रशियाची काहीच चूक नसून बाहय़ शत्रूंचे हे कारनामे आहेत. याचबरोबर दुसरा संदेश माध्यमातून झपाटय़ाने पसरविला जात आहे, तो म्हणजे, ‘युक्रेन मध्ये जे अघटित घडते आहे, त्यासाठी रशियन सैनिक किंवा रशियन अध्यक्ष यांना दोष न देता तुमचे कर्तव्य पार पाडा. रशियन झेंडय़ामागे भक्कमपणे उभे रहा.’
रशियातील राष्ट्रीय प्रसारमाध्यमांनी या संदर्भात अपरिहार्यपणे सारवासारवीची भूमिका घेतली असली तरी तेथील युद्धाचे पाठीराखे असलेले ब्लॉगर्स मात्र या माघारीने संतप्त झाले आहेत. ‘रशियन स्वप्नांची ही हत्या मी कदापि विसरणार नाही. ही फसवणूक कित्येक शतके माझ्या हृदयावर कोरली जाईल,’ अशी प्रक्षुब्धता एका ब्लॉगरने व्यक्त केली आहे. तर दुसऱया एका ब्लॉगरने थेट रशियन नेतृत्वास लक्ष्य करताना, ‘पुतिन आणि रशियासाठी ही खूपच मोठी भू-राजकीय हानी आहे. यातून हेच प्रतित होते, की संरक्षण खात्याने तर आपली विश्वासार्हता बऱयाच आधी गमावली होती आणि आता पुतिन यांच्यावरील विश्वासही निघून जाईल,’ असे लिहिले आहे. एकूण परिस्थिती पहाता व्हिएतनाम किंवा इराकमधील अमेरिकन युद्ध जसे फसले होते तसेच युपेनमधील रशियन आक्रमण फसताना दिसत आहे. अशावेळी प्रक्षुब्ध मनस्थितीत रशियाकडून पुतिन यांच्या प्रेरणेने अधिक विध्वंसकारी पाऊल उचलले जाण्याची शक्मयता नाकारता येत नाही. यामुळे युपेनची अधिक हानी तर होईलच शिवाय उर्वरित जगासही त्याचा मोठा फटका बसेल. म्हणूनच सद्यपरिस्थितीचे आकलन करून, त्याचे गांभीर्य जाणून युनोने युपेन युद्धात आता निर्णायक हस्तक्षेप करण्याची गरज आहे. रशिया आणि युपेनमधील सत्ताधाऱयांना वाटाघाटीच्या मेजावर आणून उभयपक्षी कराराद्वारे युद्ध थांबवून शांतता प्रस्थापित केली पाहिजे. नाटो किंवा युरोपियन युनियन याकामी पुरेशी तटस्थ व समतोल भूमिका घेऊ शकणार नाहीत. कारण विशिष्ट काळात, विशिष्ट हेतूने स्थापित झालेल्या या संस्थांचे प्राधान्यक्रमही वेगळे असू शकतात. शिवाय या संस्थांनी जर याकामी पुढाकार घेतला तर युनोचे औचित्यच नष्ट होईल. म्हणूनच आतापर्यंत निष्क्रिय राहिलेल्या युनोने आतातरी सक्रिय होऊन या युद्धावर तोडगा काढावा, अशी शांततावादी जागतिक समूहाची अपेक्षा आहे.
– अनिल आजगावकर