रशियाचे अध्यक्ष ब्लादिमीर पुतिन यांनी युक्रेनमध्ये लष्करी कारवाई करण्यास आरंभ केला आहे. याचबरोबरीने, ‘रशियाच्या या कारवाई विरोधात इतर देशांनी पावले उचलली तर त्याचे परिणाम त्यांनी कधी पाहिले नसतील इतके गंभीर होतील’, असा इशाराही दिला आहे.
रशियाची एकूण शस्त्र सज्जता, युपेनमधील विभाजीत जनमानस, नाटो देशांच्या मर्यादा आणि अफगाणिस्तानातून सैन्य काढून घेणाऱया अमेरिकेची युद्ध टाळू पहाणारी मानसिकता या साऱया पार्श्वभूमीचा अभ्यास करूनच पुतिन यांनी अक्रमणाची अचूक वेळ साधली आहे. अमेरिका आणि इतर देशांनी आता रशियावर कडक निर्बंध जरी लादले असले तरी युपेनवर नियंत्रणाच्या तुलनेत हे निर्बंध रशियास अधिक महागात पडणार नाहीत याचे गणित घालूनच पुतिन यांनी ही कारवाई केली असावी असे मानण्यास वाव आहे. यापूर्वी 2014 साली रशियाने अशाच पद्धतीने जेव्हा क्रिमियावर ताबा मिळवला. तेव्हा अशाच प्रकारचे कडक निर्बंध या देशावर लादण्यात आले होते, परंतु एका मर्यादेपलीकडे ते रशियाचे अधिक नुकसान करू शकले नाहीत. हा अनुभव जमेस धरूनच पुतिन यांनी सहा वर्षांनंतर हे दुसरे साहस केले आहे.
रशियाच्या या पवित्र्यामुळे अख्ख्या युरोपास जबर हादरा बसला आहे. शीतयुद्ध संपुष्टात येऊन रशियाचे विभाजन झाल्यानंतर 30 वर्षांचा काळ हा युरोपियन जनतेसाठी शांततेचा काळ होता. या तीस पस्तीस वर्षांच्या काळात युरोपात जी पिढी वाढली त्या पिढीस सामरिक शक्ती, भू- राजकीय बळ, लष्करी आक्रमण किंवा शीत वा तापदायक युद्ध हे प्रकार केवळ पुस्तकात वाचूनच माहित होते. प्रत्यक्ष युरोपियन भूमीवर त्यांचे अस्तित्व नसल्याने ती स्वतःस सुखरुप मानत होती. रशियाच्या युपेनवरील आक्रमणाने या भावनेस तडा गेला आहे. गेली कित्येक दशके युरोपियन जनतेने सुरक्षा व्यवस्थेसाठी पैसा, संसाधने यावर खूपच कमी प्रमाणात खर्च केला आहे. अमेरिकन आण्विक शस्त्रबळाच्या छत्रछायेखाली आपण सुरक्षित आहोत, हे जवळपास गृहीतच धरले गेले होते. संपूर्ण युरोप आणि जर्मनीनेही बराच काळ जैसे थे (स्टेटस-को) स्थितीस कायमस्वरुपी मानले होते. परंतु ही जैसे थे स्थिती सुरक्षित आणि अबाधित ठेवण्यासाठी वेळ आल्यास कृतीही करावी लागेल. याकडे लक्ष पुरवून तशी खबरदारी युरोप व जर्मनीकडून घेतली गेली नाही.
जर्मनी हा जो युरोपातील प्रबळ आणि युरोपियन युनियनचे नेतृत्व करणारा देश आहे, त्यानेच दरम्यानच्या काळात रशियाशी क्यापारी संबंध अधिक दृढ करण्यावर भर दिला. रशियाकडून नैसर्गिक वायूचा पुरवठा करणारी गॅस पाईपलाईन जर्मनीस जोडणारी महत्त्वाकांक्षी योजना, जी ‘नॉर्ड स्ट्रीम’ म्हणून ओळखली जाते ती उभय देशांच्या वाढत्या सहकार्यातून पूर्ण करताना जर्मनीने रशियाचे संभाव्य इरादे आणि या पाईपलाईनचे सामरीक महत्त्व याचा मेळ घालून धोरण ठरवण्याची सावधगिरी बाळगली नाही. याचबरोबर जर्मनीसह इतर देशांनी रशियाच्या एकूणच ऊर्जा पुरवण्याच्या क्षमतेवर आणि सामर्थ्यावर आपली सारी भीस्त ठेवली. रशियाने जर भविष्यात गंभीर आगळीक केली तर त्याची पूर्वतयारी म्हणून उर्जेसाठी अन्य पर्याय उपलब्ध ठेवण्याकडे दुर्लक्ष केले. ही सारी गाफिल स्थिती आज रशियाच्या पथ्यावर पडताना दिसते.
हा लेख लिहित असताना युपेनवर रशियाचे हवाई हल्ले सुरू झाले आहेत आणि युपेनचे सरकारी सैन्य त्यांना प्रत्युत्तर देत आहे. युपेनच्या लष्कराने अलीकडच्या काळात बऱयाच सुधारणा घडवून आणल्या असल्या तरी रशियाची क्षमता, संख्या, शस्त्रास्त्रे आणि भौगोलिक अनुकूलता यावर मात करणे युपेनला कठीण जाणार आहे. आता कुठे या युद्धास तोंड फुटले आहे. हे युद्ध जसे आणखी पुढे जाईल तसतसे जिंकलेला प्रदेश आपल्याकडे राखून ठेवण्यात रशियाचीही कसोटी लागणार आहे. बंडखोरांविरुद्धच्या चकमकींचा रशियास सामना करावा लागणार आहे. यात आपले नुकसान व कोंडी होते आहे हे ध्यानात येताच रशिया अधिक साहस करण्यास प्रवृत्त होणे अपरिहार्य आहे. यामुळे संघर्षाशी तीव्रता वाढून पाश्चिमात्य देशांना अधिक स्पष्ट व कृतीशील भूमिका घेण्याची वेळ येईल. रशियाने अधिक वेगवान पद्धतीने आक्रमण केले तर युपेनमधील माजी सैनिक आणि नागरिकांत त्याविरोधात शस्त्रसज्ज होऊन उभे ठाकण्याची भावना बळावेल. देश पुन्हा मिळवण्याची इच्छा बलवत्तर होईल. अशावेळी, या लढवय्यांना बंडखोरांना नाटोचे अलीकडेच सदस्य बनलेले पोलंड व बाल्टीक देश आश्रय देतील. बंडखोरांनी जर आक्रमक रशियाशी जीगरबाज व चीवट झुंज देण्याची हिम्मत दाखवली तर त्यांच्या शौर्यगाथेपासून प्रभावित होऊन अनेक रशियाविरुद्ध स्वयंसेवक आणि इतरांचा पाठिंबा त्यांना लाभेल.
अमेरिकन लष्करातील एक खास विभाग पूर्वीच्या सोव्हीएत युनियनच्या काळात निर्माण करण्यात आला होता. ‘पिडीत मुक्ती दल’ हे नाव त्याने धारण केले होते. सोव्हीएत युनियन अंतर्गत बंडखोरांना भडकावून त्यांच्या बंडखोरीस हरप्रकारे सहाय्य करणे हे या विभागाचे मुख्य उद्दिष्ट होते. याचे पद्धतशीर प्रशिक्षणही या दलास लाभले होते. सोव्हीएत रशियाच्या पतनानंतर हे दल दक्षिणपूर्व आशियातील बंडखोरांना मदत करण्यास तेथील युद्धातून सामील झाले. युपेनमधील बंडखोरी ही स्थिती या ‘पिडीत मुक्ती दलासाठी’, ज्यासाठी ते तयार करण्यास आले होते. त्यासाठीची नेमकी स्थिती असेल आणि त्याचा वापर रशियाविरोधी युपेनियन बंडखोरांना अधिक प्रभावी करणारा ठरू शकेल. याचबरोबरीने नाटो सैन्याचा इराक, सिरीयामधील बंडखोरांना कृतीशील पाठिंबा देण्याचा युद्धानुभव युपेनमध्ये कामी येऊ शकेल.
अर्थात, या साऱया नुकत्याच सुरू झालेल्या युपेनमधील संघर्षाच्या पार्श्वभूमीवर निर्माण झालेल्या शक्मयता आहेत. युपेन आणि युपेनियन बंडखोरांनी फारसा प्रतिकार न करता नांगी टाकली तर रशियाचा हेतू फार किंमत न मोजता साध्य होईल. युपेनमधील बंडखोरी आणि विरोध याला पुरुन उरलेला रशिया हा युरोपातील आणि पर्यायाने जगातील आजच्यापेक्षा अधिक प्रबळ शक्ती बनेल. यामुळे चीनशी स्पर्धा करताना पुरेशी दमछाक झालेली अमेरिका जागतिक पातळीवर थोडी अधिक पिछाडीस जाईल. युपेनमुळे जगातील सारी समिकरणे बदलण्याच्या शक्मयता याचमुळे निरिक्षकांकडून व्यक्त होत आहेत. गेल्या काही वर्षात सिरियातील रक्तरंजीत संघर्ष, अफगाणिस्तान पुन्हा तालिबान्यांच्या व पर्यायाने दहशतवाद्यांच्या ताब्यात जाणे, आताचे रशियाचे युपेनवरील आक्रमण अशा घटना पहाता जागतिक शांततेस तडे जाताना दिसत आहेत. ‘युद्ध नको बुद्ध हवा’ हे केवळ घोषवाक्मय बनून राहिले आहे. ही अनियंत्रित स्थिती जर याच पद्धतीने पुढे जात राहिली तर साऱया जगास विध्वसंकारी आणि संहारक भविष्यास तोंड देण्याची वेळ येईल. दोन महायुद्धे पाहिलेल्या वा माहित असलेल्या जागतिक समुदायाने म्हणूनच मानवतेच्या शांततापूर्ण अस्तित्वासाठी असे संघर्ष टाळण्यास एकजुटीने अधिक भक्कमपणे कार्यरत होण्याची गरज आज निर्माण झाली आहे.
अनिल आजगांवकर