या लेखमालेचा उद्देश एका पिढीतून दुसऱया पिढीकडे जाणाऱया आजारांचा मागोवा घेण्याचा असला तरी काही बाबतीत नॉर्मल माणसांना देखील काही गुणधर्म पालकांकडून मिळतात. त्यात तुम्हा आम्हा नॉर्मल लोकांचा अनुवंशिकतेशी सर्वात जवळचा संबंध येतो तो रक्तगटाच्या संदर्भात. वाहन चालक परवाना, ज्ये÷ नागरिक कार्ड यासारख्या अनेक कागदपत्रांवर रक्तगट लिहिण्याचा आग्रह धरला जातो. बहुतेकांना स्वतःचा रक्तगट माहितही असतो. पण आपल्या रोजच्या आयुष्यात याचं नेमकं स्थान काय याबद्दल आपण अनेकदा अनभिज्ञ असतो. म्हणून आज थोडंसं रक्तगट -blood group – या बद्दल जाणून घेऊ.
हे सांगितलं तर गंमत वाटेल की चक्क 1900 सालापर्यंत वेगवेगळय़ा इसमांमध्ये रक्ताचे वेगवेगळे प्रकार असू शकतात याची कल्पनाही कोणी केली नव्हती. त्या वषी कार्ल लँडस्टीनर नावाच्या ऑस्ट्रिया विश्वविद्यालयात काम करणाऱया शास्त्रज्ञाच्या लक्षात आलं की दोन माणसांच्या रक्तांची सरमिसळ झाली तर त्यातल्या रक्तपेशींच्या गुठळय़ा होतात. प्रथम माणसाचं रक्त आणि प्राण्यांचं रक्त एकमेकात मिसळलं तर असं होतं हे त्याच्या लक्षात आलं होतं. नंतर कळलं की गुठळय़ा होण्याची ही प्रक्रिया केवळ प्राणी आणि माणूस यांच्याच बाबतीत सत्य नाही, तर दोन माणसांचं रक्त मिसळलं गेलं तरी असं होतं. अर्थात सगळय़ाच माणसांच्या बाबतीत असं होत नाही. काहींच्या रक्ताची सरमिसळ झाल्यानंतर देखील त्यांचं रक्त तसंच राहतं, त्यात गुठळय़ा होत नाहीत, हेही त्याच्या लक्षात आलं. या माहितीवर त्याने रक्ताचे ए, बी आणि सी असे प्रकार असतात हे मांडलं. त्याच्या या संशोधनासाठी त्याला 1930 चं नोबेल पारितोषिक देखील मिळालं. हाच रक्तगटाचा शोध होता.
पुढं C रक्तगटाचं नाव बदलून जर्मन भाषेत असलेल्या ऑना (स्पेलिंग ohne) या शब्दाच्या आद्याक्षरावरून O असं करण्यात आलं. त्यानंतर हेही समजलं की AB हा चौथा रक्तगट देखील अस्तित्वात आहे. रक्तात पुढे ऱहीसस Rhesus (Rh) अशा नावाची अँटिबॉडी सापडली. ती असली म्हणजे तो रक्तगट पॉझिटिव्ह आणि नसली म्हणजे तो रक्तगट निगेटिव्ह अशा दोन फळय़ा पडल्या. मग ते दर्शविण्यासाठी + आणि – अशा गणिती खुणा वापरल्या जाऊ लागल्या. साहजिकच A गटात A + आणि A – हे दोन उपप्रकार जन्माला आले. हा आकडा हळूहळू फुगतच चालला आहे. 2018 सालापर्यंत जगभरात एकूण छत्तीस प्रकारचे रक्तगट असल्याचं प्रसिद्ध झालं आहे. गंमत म्हणजे त्यात बॉम्बे ब्लड ग्रूप नावाच्या मुंबईच्या जे जे रुग्णालयात शोधल्या गेलेल्या रक्तगटाचाही समावेश आहे. या शिवाय MNO, P अशा आद्याक्षरांचेही रक्तगट प्रकार आहेत. काही काही रक्तगट इतक्मया अल्पसंख्येने आहेत की ते केवळ ठरावीक कुटुंबांमध्ये आढळतात.
प्रत्यक्षात मात्र केवळ ABO आणि Rh या दोन प्रकारच्या रक्तगटांचा दबदबा आहे. कार्ल लँडस्टीनरचं संशोधन खूप महत्त्वाचं होतं. त्या पूर्वी एका व्यक्तीचं रक्त दुसऱयाला चढवण्यामागचं शास्त्र जन्माला आलं नव्हतं. त्याच्या मुळं transfusion micine नावाच्या नव्या वैद्यकीय शाखेचा शुभारंभ झाला. रक्तस्त्राव झालेली माणसं जगू लागली. वेगवेगळय़ा प्रकारच्या रक्तगटांचं एकमेकांशी जुळत नाही, चुकून A गट असलेल्या माणसाला B अथवा O किंवा AB गटाचं रक्त चढवलं गेलं तर त्याच्या रक्तात गुठळय़ा होतील हे समजलं. आणि रक्त देण्यापूर्वी रक्तगट तपासण्याची मुहूर्तमेढ रोवली गेली.
पहिला प्रश्न हे असं का होतं? का या तांबडय़ा पेशी एकमेकांकडे आकर्षित होऊन त्यांच्या गुठळय़ा होतात? दुसरा प्रश्न या सगळय़ाचा तुमच्या आमच्या आयुष्याशी संबंध काय? अर्थात पहिल्या प्रश्नाचं उत्तर मिळाल्याशिवाय दुसऱया प्रश्नाचा संदर्भ कळणार नाही, म्हणून त्याचा समाचार आधी घेऊ.
पेशींच्या पृ÷भागावर काही प्रोटिन्स असतात, त्यांना वैद्यक अँटिजेन म्हणतं. या अँटिजेनकडे आकर्षित होणारे प्रोटिन्स असले तर त्यांना अँटिबॉडीज म्हणतात. दोघांचा मिलाफ झाला तर गडबड होते. पेशी आणि अँटिबॉडीज एकत्र होतात. अँटिबॉडीज मोठय़ा असल्यानं एका वेळी त्या अनेक पेशी आकर्षित करू शकतात. साहजिकच एका अँटीबॉडी सोबत अनेक पेशी फरफटत जातात. दिसायला हा प्रकार पेशींच्या गुठळय़ा झाल्यागत दिसतो. वैद्यक या प्रकाराला agglutination म्हणतं. इथं संदर्भ रक्तगटाचा आहे म्हणून रक्तातल्या तांबडय़ा पेशीबद्दल सांगणं आलं. तुमच्या आमच्या तांबडय़ा पेशींच्या पृ÷भागावर असलेल्या अँटिजेनशी रक्ताच्या द्रावणात फिरणाऱया अँटीबॉडीज संपर्कात आल्या की तांबडय़ा पेशी गुठळय़ा झाल्यागत होतात. त्यांचं स्वतंत्र फिरणं थांबतं.
आता हेच तत्व वेगळय़ा भाषेत मांडता येईल. ज्यांचा रक्तगट A आहे त्यांच्या रक्ताच्या द्रवात B अँटिबॉडी असतात. आणि ज्यांचा रक्तगट B आहे त्यांच्या रक्त द्रवात A अँटिबॉडी असतात. O मध्ये दोन्ही अँटिबॉडीज असतात तर AB मध्ये A किंवा B पैकी कुठल्याच अँटिबॉडी नसतात. म्हणजेच रक्तातल्या लाल पेशींवर ज्या प्रकारची अँटिजेन आहेत त्यानुसार आपला रक्तगट ठरतो. इथं हेही नमूद करायला हवं की AB मध्ये रक्तद्रवात लालपेशींना एकत्र आणणाऱया कुठल्याच अँटिबॉडी नसल्यानं अगदीच वेळ पडल्यास हा रक्तगट असलेल्या व्यक्तींना कुणाचंही रक्त चालू शकतं. म्हणूनच डॉक्टर मंडळी त्यांना वैश्विक रक्त स्वीकारणारा Universal Recipient म्हणतात याउलट O रक्त इतर कुणालाही चालू शकतं म्हणून त्यांना वैश्विक रक्तदाते Universal Donor म्हणतात. अर्थात प्रत्येक वेळी रक्तगटाच्या Rh बद्दलची खातरजमा व्हायला हवी.
इतरही अनेक प्रकारचे रक्तगट अस्तित्वात असल्यानं रुग्णाला रक्त चढवताना, देणाऱया आणि घेणाऱया दोघांचंही रक्त अल्प प्रमाणात एकमेकात मिसळून त्यात काही गुठळय़ा होताहेत का ते पाहिलं जातं. याला क्रॉस मॅचिंग म्हणतात. प्रत्येक वेळी रक्ताची नवी बाटली देताना हे संकेत काटेकोरपणे पाळले जातात.
तुमच्या आमच्या आयुष्यात रक्तगटाचं असलेलं महत्त्व केवळ रक्त घेण्यापुरतं अथवा रक्तदान करण्यापुरतं नाही. त्याच्या पलीकडे अनेक गोष्टी आहेत. त्यातली सगळय़ात महत्त्वाची म्हणजे आई Rh निगेटिव्ह असताना मूल Rh पॉझिटिव्ह असेल तर होणारा घोळ. यात होतं काय की माता असते Rh निगेटिव्ह म्हणजे तिच्या रक्तात Rh अँटिबॉडीज नसतात. बाळाच्या रक्तात मात्र त्या असतात. मूल आईच्या पोटात असे पर्यंत फारसा प्रश्न नसतो पण प्रसूती दरम्यान आई आणि मुलाच्या रक्ताची सरमिसळ झाली तर गडबड होते. आईचं शरीर बाळाच्या रक्ताच्या मार्फत आलेल्या अँटिजेनच्या विरोधात अँटिबॉडीज बनवतात आणि त्या कर्मधर्मसंयोगाने बाळाच्या शरीरात शिरल्या की बाळाच्या रक्तपेशींवर हल्ला करतात, त्यांचा नायनाट करतात. बहुतेक वेळी पहिल्या बाळाच्या वेळी फारसं काही होत नाही, पण दुसऱया बाळाच्या वेळी गंभीर प्रश्न उद्भवू शकतो. असं झालंच तर प्रसूतीनंतर आईला एक इंजेक्शन दिलं जातं. त्याने बाळाकडून आलेल्या अँटिजेनचा तिथंच खात्मा केला जातो. आईच्या शरीराला अँटिबॉडीज बनवायला उसंत मिळत नाही. म्हणूनच पत्नी निगेटिव्ह आणि नवरा पॉझिटिव्ह रक्त असलेला असेल तर सावध असणं जरुरीचं आहे.
रक्तगट ही आनुवंशिक गोष्ट आहे. साहजिकच वेगवेगळय़ा समाजात वेगवेगळय़ा रक्तगटांचा प्रादुर्भाव सारखा नाही. आता आपण जगभर प्रवास करतो. विशेषतः आपला रक्तगट दुर्मीळ प्रकारचा असेल तर जिथं आपण जाणार आहोत तिथे रक्ताची उपलब्धता काय याची थोडीशी जाणीव आपल्याला हवी. उदाहरणार्थ निकोबारमध्ये शोम्पेन जमातींमध्ये फक्त आणि फक्त O रक्तगट सापडतो. तिथल्या रक्तपेढींमध्ये इतर गटांचा रक्तसाठा कुठून मिळायला? प्रसंग आलाच तर थोडीशी तयारी करून ठेवायला नको का?
जाता जाता केवळ गंमत म्हणून एक गोष्ट सांगायला हवी. जपान आणि कोरिया या देशांमध्ये ABO या रक्तगटांवर आधारित एक ‘शास्त्र’ उदयाला आलं. ( अजून काही काही ठिकाणी ते वापरलं जातं ) ABO या रक्तगटांचा अभ्यास करून माणसाचं व्यक्तिमत्व सांगता येतं असं म्हटलं जायचं. तसं ज्योतिष तिथं जन्माला आलं. अर्थात कित्येक अभ्यासांनंतर हे सगळं थोतांड असल्याचं सिद्ध झालेलं आहे.