‘ऍनाटॉमी’ संकलित करणारे पहिले राज्य
राज्य संरक्षित वृक्ष पर्यावरणीय अभ्यास, कांदळतोड प्रतिबंधासाठी महत्वपूर्ण संशोधन
प्रतिनिधी / रत्नागिरी
किनाऱ्यावरील खारफुटी वृक्षांच्या संवर्धनासाठी या प्रजातींची न्यायवैद्यिक माहिती संकलित करण्याचे काम हाती घेण्यात आले आहे. याचा पहिला टप्पा पार पडला असून अशा प्रकारे खारफुटीचीं अंतर्बाह्य ‘ऍनाटॉमी’ संकलित करणारे महाराष्ट्र हे देशातील पहिले राज्य ठरले आहे. राज्य सरकारने नुकतेच कांदळवृक्षाला ‘राज्यवृक्ष’ म्हणून घोषित केले आहे.
बंगळुरुयेथील वृक्ष विज्ञान व तंत्रज्ञान संस्थेने (आयडब्ल्यूएसटी) महाराष्ट्राच्या किनाऱ्यावरील खारफुटी प्रजातींच्या वृक्षाच्या शरीर रचनांचा अभ्यास सुरु केला आहे. वनविभागाच्या खारफुटी फाउंडेशन व राज्य खारफुटी विभागाने या बद्दलचा अहवाल मंजूर केला. राज्याच्या किनारपट्टीवरील मुंबई, नवी मुंबई, पनवेल व सिंधुदुर्गमधील ९ किनारपट्टीवरील वेगवेगळ्या प्रजातींच्या फांद्याचे नमुने आणि भौतिक गुणधर्मांचा अभ्यास करण्यात आला असून ही माहिती शास्त्रीय पध्दतीने संकलित करण्यात आली आह़े. नुकतेच खारफुटी ही राज्य संरक्षित कांदळवळ म्हणून जाहीर झाली आहे.
याविषयी शास्त्रीय माहिती नसल्यामुळे कत्तल केलेल्या खारफुटींची ओळख पटवताना खारफुटी संवर्धन विभागाला अडचणी येत होत्या. तथापि, या नव्या न्यायवैद्यिक माहितीमुळे खारफुटी प्रजाती संर्वगातील कांदळवृक्षाची पडताळणी करणे सहज शक्य असून खारफुटींच्या कत्तलींना यामुळे चाप बसणार आहे. आयडब्ल्यूएसटीचे माजी संचालक व प्रकल्पाचे सह-अन्वेषक मोहन कर्नाट यांनी याबाबत माहिती दिली.
त्यांनी सांगितले की, हे अगदी माणसांच्या न्यायवैद्यिक विश्लेषण किंवा डीएनए फिंगरप्रिंट्ससारखे आहे. अभ्यासामुळे या प्रजातीचा छोटा तुकडाही कोणत्या प्रजातीचा आहे, याचा सहजपणे शोध घेतला जाऊ शकतो. महाराष्ट्रात ६ जिल्ह्यात २० खारफुटी प्रजाती आहेत आणि शासकीय जमिनीखाली ३२० हेक्टरवरील जंगले राखीव वने घोषित करण्यात आली असून उर्वरित भाग खासगी जमिनीखाली आहे. उच्च न्यायालयाने २०१८ ला खारफुटी तोडण्यावर बंदी घातली. न्यायालयाच्या आदेशानुसार संरक्षित वनक्षेत्र जाहीर करुनही खारफुटीची अवैध तोड, लाकडांची अवैध वाहतूक व खारफुंटीच्या क्षेत्रावर अतिक्रमणाची प्रकरणे सातत्याने समोर येत आहेत. अनेक किनारपट्टी भागात खारफुटी बेकायदेशीरपणे कापून इंधनासाठीचे लाकूड म्हणून वापरली जात आहे. खारफुटी प्रजातींच्या शरीरशास्त्रविषयी मर्यादित माहितीमुळे त्यांची ओळख पटवणे आणि त्यातील फरक करणे कठीण ठरत होते.
आयडब्ल्यूएसटी प्रकल्प अन्वेषक एस. शशिकला यांनी स्पष्ट केले की, खारफुटीच्या रचना वेगवेगळ्या पजातीत बदलत जातात. या प्रजातींच्या अभ्यासाने फक्त न्यायवैद्यिक माहिती न मिळता भौतिक गुणधर्माच्या आधारे खारफुटी प्रजातींचा वेगवेगळ्या पकारे कसा उपयोग केला जाऊ शकतो, हे सुध्दा समजण्यास मदत होणार आहे. शशिकला म्हणाल्या की, सिंधुदुर्गमधून गोळा करण्यात आलेल्या नमुन्यांमध्ये ठाणे किंवा मुंबई जिल्ह्यातील खारफुटींच्या तुलनेत जास्त घनता आणि कमी संकोचन दिसून आले आहे.
या संशोधनातून खारफुटींच्या प्रजातींमुळे समुद्र अथवा खाड्यांमधील खारटपणा, ऑक्सिजनची कमतरता, दैनंदिन समुद्राची भरती आदींसह पर्यावरणीय घटकांमधील बदल, खारफुटीच्या पेशी रचनेतील अंतर्गत बदल समजून घेण्यास मदत होणार आहे. हवामान बदल व खारफुटी संरक्षणांसाठी ही माहिती उपयुक्त ठरणार आहे.