पुस्तक, त्यात खुणेसाठी ठेवलेले मोरपीस किंवा हळवी आठवण म्हणून ठेवलेले फूल हे कवींचे आणि भावनाप्रधान प्रेमीजनांचे विषय. इंदिरा संत यांनी एका कवितेच्या सुरुवातीला म्हटले होते,
पुस्तकातली खूण कराया दिले
एकदा पीस पांढरे
अहमद फराज यांच्या गझलेतला पहिला शेर आहे –
अब के हम बिछडे तो शायद कभी ख्वाबों में मिले
जिस तरह सूखे हुए फूल किताबों में मिले
जुन्या पुस्तकांच्या विश्वात हिंडताना अनेकदा अशा अज्ञात प्रेमींच्या हळव्या पाऊलखुणा आढळतात. एका रद्दीच्या दुकानात हेमिंग्वेच्या ‘अ फेअरवेल टू आर्म्स’ या कादंबरीची पिवळी पडलेली जीर्ण प्रत मिळाली होती. पहिल्या पानावर त्याने तिला पुस्तक सप्रेम भेट दिल्याची तारखेनिशी तीसेक वर्षांपूर्वीची तारीख-नोंद होती. त्यात नायक आणि कॅथरिनच्या उत्कट संवादांवर बॉलपेनने खुणा करून कोणी आपल्या सखीचे नाव लिहिले होते. मी पुस्तक घेतले त्याला पाचेक वर्षे झाली. आता तो आणि ती कुठे असतील, कसे असतील, देव जाणे.
जुनी-नवी पुस्तके अशी आपल्याला वेगळय़ा विश्वात नेतात. हे सगळे आठवण्याचे कारण नुकतीच वाचलेली बातमी. लंडनमधील रॉयल हॉर्टिकल्चरल सोसायटीला पावणेदोनशे वर्षांपूर्वीचे पुस्तक प्राप्त झाले. पुस्तक कवितेचे नाही, वनस्पतीशास्त्राचे आहे. पहिल्या पानावर मिसेस ग्रीन नावाच्या कोणा महिलेने आपली मैत्रिण प्रिय इझाबेल हिला पुस्तक भेट दिल्याचे लिहिले आहे. इझाबेल ही वनस्पतीशास्त्राची अभ्यासक असावी. कारण पुस्तकात ज्या पानाफुलांची माहिती आहे त्यांचे नमुने जमवून तिने पुस्तकातच माहितीजवळ डकवले आहेत. समासात स्वहस्ताक्षरात काही नोंदी केल्या आहेत. इतकेच नव्हे तर एके ठिकाणी तिने कवितादेखील लिहून ठेवली आहे. कवितेच्या एका ओळीत शाळेत जायचे भाग्य न लाभलेल्या गरीब मुलींचा उल्लेख आहे.
रॉयल हॉर्टिकल्चरल सोसायटीच्या ताब्यात हे पुस्तक 1830 साली आले होते. पण आजवर कोणी उघडून पाहिले नव्हते! आता सोसायटी पावणेदोनशे वर्षांपूर्वी होऊन गेलेल्या इझाबेल आणि मिसेस ग्रीनच्या वंशजांचा शोध घेत आहे. हा शोध सफल होवो. शांता शेळके यांच्या एका गीतातळी ओळ थोडी बदलून म्हणता येईल.
वाळल्या फुलात सार्थ गंध शोधतो पुन्हा