अरविंद राणे, कोल्हापूर
सिंबायोसिस नाव ऐकले की महाराष्ट्रातील, देशातील किंबहुना परदेशातीलसुद्धा शिक्षणक्षेत्राशी संबंधित असणाऱया लोकांच्या नजरेपुढे डॉ. शां. ब. मुजुमदारसर नजरेसमोर येतात.
मी फर्ग्युसन कॉलेजमध्ये बीएससी शिक्षण घेत असताना (1975-78) मुजुमदार सर फर्ग्युसन कॉलेजच्या बॉटनी विषयाचे विभागप्रमुख होते. बीएससी साठीच्या माझ्या जिऑलॉजीच्या दुय्यम विषयाची प्रयोगशाळा त्यांच्याच बॉटनी डिपार्टमेंटमध्ये होती. त्यावेळी माझी शिक्षणातील काही वर्षे दुर्दैवाने खंडित झाल्यामुळे एनसीईआरटीची एनटीएस स्कॉलरशिप पुन्हा सुरू होण्यासाठी सरांनी प्रयत्न करावा म्हणून मी त्यांना 2/3 वेळा भेटलो होतो. त्यामुळे मुजुमदारसरांशी परिचय झाला होता. तसेच सिंबायोसिस स्थापन झाल्यावर त्यांनी 1978 साली सुरू केलेल्या सिंबायोसिस इन्स्टिटय़ूट ऑफ बिझिनेस मॅनेजमेंटमधून मार्केंटिंग विषयाची एमबीएची ऍडिशनल पदवी मिळविली होती. सर फर्ग्युसनमध्ये प्राध्यापक असतानाच सिंबायोसिस स्थापनेसंदर्भात प्रयत्न सुरू केले होते. तेव्हापासून मुजुमदारसर व सिंबायोसिसच्या प्रगतीचा आलेख माझ्या नजरेसमोर आहे.
ख्यातनाम प्राध्यापक व शिक्षणतज्ञ डॉ. शां. ब. मुजुमदार सिंबायोसिस या बहुराष्ट्रीय, बहुभाषिक व बहुविध शाखा असलेल्या नामवंत शैक्षणिक संकुलाचे संस्थापक व अध्यक्ष तसेच सिंबायोसिस आंतरराष्ट्रीय विद्यापीठाचे कुलपती आहेत. डॉ. मुजुमदारसरांचे मूळ गाव गडहिंग्लज तालुक्मयातील हरळी. परंतु त्यांचे वडील वकिलीच्या व्यवसायासाठी गडहिंग्लज येथे स्थायिक झाले होते. डॉ. मुजुमदार यांचा जन्म 31 जुलै 1935 रोजी गडहिंग्लज येथे झाला. त्यांचे शालेय, माध्यमिक शिक्षण गडहिंग्लज येथेच झाले. बीएससी (वनस्पती शास्त्र) पदवीपर्यंतचे शिक्षण कोल्हापूरमधील राजाराम कॉलेजमध्ये बोर्डिंगमध्ये राहून झाले. वनस्पती शास्त्र या विषयात एमएस्सी परीक्षेत विशेष प्राविण्यासह प्रथम वर्गात येऊन त्यांनी पुणे विद्यापीठातून पदव्युत्तर पदवी संपादन केली. तसेच त्यांनी पुणे विद्यापीठातून सूक्ष्म जीवशास्त्र या विषयात डॉक्टरेटही मिळविली.
फर्ग्युसन कॉलेजमध्ये वनस्पती शास्त्राचे विभाग प्रमुख ही जबाबदारी त्यांनी 20 वर्षे पार पाडली. पदवीपूर्व अभ्यासक्रमाचे प्रथितयश प्राध्यापक व पी.एचडी.चे गाईड म्हणून त्यांनी काम पाहिले. पण विद्यापीठाची कार्यकारिणी, अधिसभा, विद्यापरिषद व अभ्यास मंडळ अशा अनेक समित्यांचे ते सभासद होते. पुणे विद्यापीठात भारतीय सांस्कृतिक परिषदेच्या परदेशी विद्यार्थ्यांचे शैक्षणिक सल्लागार म्हणून त्यांनी 7 वर्षे काम पाहिले. फिक्की या शैक्षणिक संस्थेच्या शिक्षण विभागाचे 2005-2006 मध्ये ते अध्यक्ष होते. विविध राष्ट्रीय व आंतरराष्ट्रीय जर्नल्समध्ये मूलभूत संशोधनावर आधारित लेख, विविध शास्त्रीय पुस्तके व विज्ञान शिक्षण आणि युवक विकास या विषयावर अनेक लेख अंशी त्यांची लेखनसंपदा आहे.
फर्ग्युसन कॉलेजमध्ये प्राध्यापक म्हणून काम करीत असताना त्यांनी 1 जानेवारी 1971 रोजी सिंबायोसिस संस्थेची स्थापना केली. दोन पूर्णपणे वेगळय़ा वातावरणात किंवा संस्कारात वाढणाऱया वनस्पती किंवा संजीवनी एकत्र येऊन एकमेकांना सहकार्य करीत नवा मार्ग शोधणे म्हणजे ‘सिंबायोसिस’, अप्रगत आफ्रा आशियाई देश विशेषत: थायलंड, आफ्रिका, मॉरिशस इ. देशातील शिक्षणासाठी पुण्यात आलेल्या विद्यार्थ्यांच्या व्यथा जाणून घेऊन, त्यांच्या अडीअडचणी सोडविणे, त्यांना सर्व प्रकारच्या सोयी उपलब्ध करून देणे त्यांना चांगल्या शिक्षणासाठी मार्गदर्शन, त्यांची संस्कृती व भारतीय संस्कृती यांचे आदान प्रदान ही सिंबायोसिस संस्थेची उद्दिष्टय़े होती.
सिंबायोसिस संस्थेची स्थापना झाल्यानंतर 25 डिसेंबर 1978 रोजी विधी महाविद्यालय व त्याचवर्षी 1978 मध्ये सिंबायोसिस इन्स्टिटय़ूट ऑफ बिझिनेस मॅनेजमेंट या दोन महत्त्वाच्या संस्था स्थापन झाल्या. सिंबायोसिसचा व्याप वाढल्यामुळे सरांनी 1982 मध्ये फर्ग्युसन कॉलेजचा निरोप घेतला व पूर्ण वेळ सिंबायोसिसचे काम पाहण्यास सुरुवात केली. आंतरराष्ट्रीय जाणीवा जोपासण्याचे शिक्षण हे एक प्रभावी माध्यम असल्याचे जाणून विविध शाखांमध्ये दर्जेदार शिक्षण देणाऱया शैक्षणिक संस्था स्थापन केल्या. उदा. व्यवस्थापन, कायदा, माहिती, तंत्रज्ञान, संगणक, जैव वैद्यकीय शास्त्रे, अभियांत्रिकी, आंतरराष्ट्रीय व्यापार, जिओ इन्फरमॅटिक्स छायाचित्रकला इ. त्याचप्रमाणे देशातील बदलत्या परिस्थितीत युवकांना रोजगारक्षम तयार करण्यासाठी दूर शिक्षण व कौशल्य विद्यापीठाची स्थापना झाली. सध्या सिंबायोसिसच्या 60 संस्थांमध्ये 40,000 विद्यार्थी शिक्षण घेत आहेत. सन 2002 मध्ये भारत सरकारच्या मनुष्यबळ विकास मंत्रालयाने सिंबायोसिसला अभिमत विद्यापीठाचा दर्जा दिला आहे. सिंबायोसिसच्या कित्येक संस्था भारतातील 10 आघाडीच्या संस्थांमध्ये आहेत. सिंबायोसिस दूरशिक्षण केंद्र या संस्थेचा भारतातील व परदेशातील 2 लाखांपेक्षा अधिक विद्यार्थी लाभ घेतात.
सिंबायोसिसच्या सर्व संस्था नैतिक अधि÷ानावर चालविल्या जातात. केवळ गुणवत्तेच्या आधारे इथला शिक्षक वर्ग निवडला जातो. सिंबायोसिसच्या दोन वैशिष्टय़पूर्ण संस्था म्हणजे फक्त संरक्षण दलातील व्यक्तींच्या मुलांना शिक्षण देणारी सिंबायोसिस इन्स्टिटय़ूट ऑफ मॅनेजमेंट स्टडीज व सिंबायोसिसच्या व्यवस्थापन अंतर्गत पोलिसांच्या मुलांसाठी असलेले पुणे पोलीस पब्लिक स्कूल, त्याचप्रमाणे डॉ. बाबासाहेब आंबेडकरांच्या दैनंदिन वापरातील वस्तू व स्मृतीचिन्हे असलेले डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर संग्रहालय हे दोन अभिनव उपक्रम.
भारत सरकारने डॉ. मुजुमदार यांना त्यांच्या शैक्षणिक कार्याबद्दल इसवी सन 2005 चा ‘पद्मश्री’ पुरस्कार तत्कालीन राष्ट्रपती डॉ. अब्दुल कलाम यांचे हस्ते आणि सन 2012 मध्ये तत्कालीन राष्ट्रपती प्रतिभाताई पाटील यांच्या हस्ते ‘पद्मभूषण’ सन्मान देऊन गौरविले आहे.
टिळक महाराष्ट्र विद्यापीठाने त्यांना 2016 मध्ये डी. लिट पदवी प्रदान करून सन्मानित केले. सन 2016 मध्ये डॉ. ए. पी. जे. अब्दुल कलाम स्मृती पुरस्कार, पुण्यभूषण फाय फाउंडेशन पुरस्कार, महाराष्ट्र गौरव पुरस्कार, टॉप मॅनेजमेंट क्लब पुणे यांचे एक्सलन्स इन एज्युकेशन अवॉर्ड, रोटरी क्लब पुणे यांचे सर्व्हिस एक्सलन्स रेकग्निशन अवार्ड, रोटरी फाउंडेशन ऑफ रोटरी इंटरनॅशनल पॉल हॅरीस फेलो, जायंट इंटरनॅशनल जीवन गौरव पुरस्कार, लायन गौरव पुरस्कार, पुणे महापालिकेचे विशेष मानपत्र या व अशा अनेक पुरस्कारांनी त्यांच्या आतापर्यंतच्या कारकिर्दीला झळाळी प्राप्त झाली आहे.
डॉ. मुजुमदार सरांनी शिक्षणक्षेत्रात मोठे नाव कमावले, अनेक संस्थांची स्थापना केली परंतु आपल्या जन्मभूमीला ते विसरले नाहीत. एकदा आपल्या मूळगावी हरळी (गडहिंग्लज) येथे गेलेले असताना त्यांनी शाळेची दुरवस्था पाहिली. त्यानंतर त्यांनी लगेच त्यांच्याकडील जमीन विकून आलेल्या 2 लाख रु.पैकी 1 लाख रु. शाळेस दिले व ही शाळा सिंबायोसिसने चालवायला घेतली आणि जिल्हय़ात पहिल्या क्रमांकावर नेऊन ठेवली. आपली जन्मभूमी हरळी येथे शाळेसाठी नवीन इमारत असावी असे वाटल्यावरून, नवीन इमारतीसाठीचे भूमीपूजन 14 मे 2010 रोजी केले व नवीन इमारत बांधून झाल्यावर सिंबायोसिस स्कूलच्या नूतन इमारतीचे उद्घाटन भारताचे माजी राष्ट्रपती डॉ. ए. पी. जे. अब्दुल कलाम यांचे हस्ते 2 ऑगस्ट 2012 रोजी केले.
भारताला जागतिक पातळीवर स्वतंत्र आदराचे स्थान मिळवायचे असेल, देशाला एक शक्तीशाली राष्ट्र म्हणून प्रस्थापित करावयाचे असेल तर शिक्षण ही गोष्ट महत्त्वाची ठरते. देशातील समाज केवळ शिक्षणानेच समृद्ध, सुसंस्कृत बनू शकतो. यावर डॉ. मुजुमदार सरांचा दृढ विश्वास असल्यामुळेच त्यांनी आपले संपूर्ण आयुष्य शिक्षणक्षेत्रास वाहून घेतले आहे. त्यांना शिक्षण सम्राट म्हणण्यापेक्षा शिक्षण महषी म्हणणे योग्य ठरेल.
आज 31 जुलै 2020 हा दिवस त्यांचा 85 वा वाढदिवस. या निमित्त त्यांना दीर्घायू लाभो अशी परमेश्वराजवळ प्रार्थना करतो.