धान्याच्या (पिकलेल्या शेतांच्या) रंगामुळे श्यामल दिसणारी आपली भारतमाता किती सुंदर दिसते! किताही डोळे भरून पाहिले तरी मन भरणार नाही! या सावळय़ा रंगाची ही सगळी कमाल आहे. तो ना काळा असतो आणि ना पांढरा असतो. तो दोन्ही रंगांशी नाते सांगतो आणि म्हणूनच की काय त्या सावळय़ा रंगाची मोहिनी अगदी आपल्या साधुसंतानाही एवढी पडली होती की कितीतरी रचनांमध्ये आपल्याला हा श्यामसावळा रंगोत्सव म्हणून भेटतो. इतकी गाणी या सावळय़ा रंगाच्या कौतुकाची आहेत, की दिवसभरात सावळय़ाचे एखादे गाणे तरी ऐकायला मिळतेच मिळते. आणि त्यात सिंहाचा वाटा अभंग आणि भक्तिगीते यांचाच असतो.
आपली पहाट सुरेल करण्याचे काम स्वरभास्कर भीमसेन जोशी आणि लताबाई यांचे प्रभातसूर गेली कित्येक वर्षे करत आहेत. एखाद्या पहाटे रेडिओवर सावळे सुंदर। रूप मनोहर। राहो निरंतर। हृदयी माझ्या। असे दमदार आवाजातले गाणे ऐकू येते आणि माहोलच बदलून जातो. हे गाणे अगदी एसटी स्टँडवर जरी लाउड स्पीकरवर ऐकले तरी तिथला बकालपणा, पारोसेपणा क्षणात पुसला गेल्यासारखे वाटते. ‘सावळे सुंदर’ हे दोन शब्द भीमसेनजींनी असे उच्चारले आहेत की सावळय़ाचे मूर्तिमंत सौंदर्य म्हणजे काय हे त्या उच्चारातून प्रतीत व्हावे. या गाण्याच्या एकाहून अधिक चाली आहेत. आणि त्या सगळय़ाच फार सुंदर आहेत. महत्त्वाचे म्हणजे त्या सर्व चालींमध्ये सावळय़ा रंगाचे सौंदर्य उत्तम प्रकारे रंगवले आहे. छोटय़ा छोटय़ा हरकती, मुरक्मयांनी लडिवाळपणे नटलेले, ऐकायला अती गोड आणि गायला तितकेच कठीण असलेले सावळाच रंग तुझा हे माणिक वर्मा यांनी गायिलेलं गीत तर विलक्षण आहे. ठुमरीसारखे वाटणारे हे गाणे त्या सावळय़ा रंगाच्या कौतुकाने नुसते बहरलेले आहे. त्या रंगाला किती उपमा दिल्या आहेत! ‘पावसाळी नभापरी’ असे म्हटले की देहात पाणी भरून निघालेले ते घनसावळे जलदच एकापाठोपाठ एक डोळय़ासमोर येतात. ‘सावळाच रंग तुझा चंदनाच्या बनापरी’ असतो, गोकुळीच्या कृष्णापरी असतो. तो नुसता सावळा रंग नाहीच मुळी! तो असतो एक कॅलिडोस्कोप! काळय़ासावळय़ा रंगाच्या असंख्य छटा अभिमानाने मिरवणारा! आपण एक म्हण ऐकली असेल. ‘काळय़ा रंगाचं काय एवढं? देवाचे देव ते काळे असतात!’ खरेच आहे ते. एक कर्पूरगौर करुणावतार असलेला शिव तेवढा गोरा(त्याचाही कंठ का होईना निळा सावळा झालाच!) बाकी खरोखरच सगळे देव श्यामलवर्णीय! राम हा दूर्वादलश्याम आहे म्हणजेच अतिशय कोवळय़ा दूर्वादळासारखा नाजूक सावळा रंग आहे त्याचा. गीतरामायणात ग. दि. माडगूळकरांच्या शब्दात त्याचे यथार्थ वर्णन केले आहे.
सावळा गं रामचंद्र माझ्या मांडीवर न्हातो
अष्टगंधाचा सुवास निळय़ा कमळांना येतो
किती म्हणून सुरेख गाणे हे सावळय़ाच्या कौतुकाच्ंाs! चक्क ‘हीरकांच्या मेळाव्यात नीलमणी उजळतो’ असे कौसल्येचे मनोगत सुधीर फडके हृदयाला भिडणाऱया सुरात जेव्हा गातात तेव्हा ते ऐकणे म्हणजे ब्रह्मानंद. गोंदवल्याच्या आश्रमातील प्रार्थनेत राम सावळा सावळा, हाती लोणियाचा गोळा ही रचना ऐकायला मिळाली. केवळ सुंदर! एकदा ऐकून समाधानच होणार नाही. तर श्याम अर्थात श्रीकृष्ण हा कृष्ण म्हणजे चक्क काळा या शब्दातून आपल्यासमोर आलेला आहे. पण त्या काळय़ासावळय़ा रंगाने शतकानुशतके जी काय मोहिनी सगळय़ांवर घातली आहे ती अजूनही उतरायलाच तयार नाही. या सावळय़ा रंगाची गाणी अनंत आहेत. किशोरीबाईंनी गायिलेलं हे श्यामसुंदर राजसा मनमोहन हे त्यातले एक जबरदस्त गाणे. हे ।़ श्यामसुं।़द।़र म्हणताना लावलेला तो रिषभ पाणी उभे करतो डोळय़ात! खरोखरच किती सुंदर हा श्याम! दांडिया खेळताना परफेक्ट होईल असा ठेका असणारे सुरेशजी वाडकर यांनी गायलेले रूपे सुंदर सावळा गे माये! सुरेशजी या गाण्यात त्या श्यामसुंदराचा सावळा रंग आणि त्याची शीतलता, सौंदर्य अक्षरशः मूर्तिमान करतात. ते गाणे जसे जसे पुढे जाते तस तसा ऐकणारा त्या रंगात रंगून जातो. धन्य ते रचयिता एकनाथ महाराजही, ज्यांच्या दृष्टीला हे सुख मिळाले असावे. तसेच ती निळा सावळा नाथ तशी ही निळीसावळी रात हे गाणे. सावळय़ा रंगाची निळाई दाखवून देणारे. हे गाणे ऐकल्यावर कळते की रात्र ही नुसती काळी नसते तर ती चांदणे, पाणी, उजेडाचे कवडसे, रूपेरी वाळू या सगळय़ांनी मिळून काळोखाला निळी झिलई चढवलेली असते. कृष्णाच्या देखणेपणाचे वर्णन करायला ही उपमा वापरली आहे ती काही उगीचच नाही! विष्णुचे विठ्ठल रूप हे तर ‘सगुण रूप सावळे’! मग कधी तो बाबुजींच्या आवाजात पर्ण पाचू सावळा सावळा होतो तर कधी धाव पाव सावळे विठाई का मनीं धरिली अढी, अनाथ मी अपराधी देवा उतरा पैलथडी असे म्हणत त्याला आशाबाई आळवतात तर कधी कृष्णाई असणाऱया विठाई किठाईला लताबाई रंगा येई वो।़ ।़ म्हणून विनवतात. सावळय़ा रंगाच्या या मोहक गारुडातून अगदी दत्तमहाराजही सुटलेले नाहीत. ‘श्यामल नयनी प्रेमळ दृष्टी’ असणाऱया दत्तगुरुंना दिनरात पूजण्याची विनंती आपल्याला स्व. आर. एन. पराडकरांच्या विलक्षण आर्जवी आवाजात ऐकायला मिळते.
‘नाटय़गीते, भावगीते आणि मंडळी’ मध्ये या सावळय़ा रंगाचा भरपूर दंगा आहे. आठवा संगीत गौरीशंकर मधली गाणी. ‘रमारमण श्रीरंग’ मध्ये नारायणाचे वर्णन ‘जलधर श्यामल अंग’ असे केले आहे. म्हणजे पावसाळी ढगासारखा श्यामल. त्याच नाटकात सावळय़ा रंगाच्या कौतुकाचे एक चक्क प्रेमगीत आहे! ते म्हणजे भरे मनात सुंदरा तुझीच मूर्ती श्यामला तो प्रियकर तिच्या सावळय़ा रंगावरच लुब्ध होऊन म्हणतो की लाभता तुझ्यापरी सुकांत कृष्णसुंदरी, म्हणेन मी नको मला अप्सरा मनोहरा! आहे की नाही गंमत? तशीच विश्वनाटय़ सूत्रधार ही नांदीही देवाला श्यामसुंदरा म्हणूनच संबोधते. तर सावळा वर बरा गौर वधूला हे गाणे कॉण्ट्रास्ट मॅचिंगचे नाटकातले उदाहरण म्हणून खपून जाईल. अशी कितीतरी गाणी आहेत. सावळय़ा विठ्ठला तुझ्या दारी आले हे त्यातले एक. बाकी भावसंगीतात हा रंग आहेच! अनुराधा पौडवाल यांचे हे सावळय़ा घना हे एक आर्ततापूर्ण भावगीत ऐकणाऱयालाही भूतकाळात घेऊन जाते तर सांज ये गोकुळी सावळी सावळी हे गाणे ऑल टाइम फेवरेटमध्ये मोडते. त्या गाण्यात संध्याकाळचे वर्णन ‘सावळय़ाची जणु साउली’ असे अर्थगर्भ केलेले आहे. त्या गाण्यात रंगच्छटांचा सोहळाच आहे! वाटा शामरंगात बुडतात. दूरची पर्वताची रांग काजळाच्या दाट रेघेसारखी भासते, तर डोहातले चांदणेही सावळे होऊन जाते आणि त्याच्याभोवती सावळय़ा चाहुली लहरत राहतात. त्यातली सांज ही माउली आहे आणि तिला अंधाराचा पान्हा फुटतो. त्याच्यासाठी सारे विश्वच कान्हा होते. इथे हा घनसावळा चराचराला व्यापून दशांगुळे वर उरतो. म्हणून तर प्रेमिका असणाऱया राधिकेचे तन मन शामरंगी होऊन जाते! बंदिशींमध्येही सारखा सारखा भेटत राहणारा आणि मोहात पाडणारा हा श्यामरंग माणसाला, माणसे जोडतानाही तितकाच प्रिय वाटेल तर काय मजा येईल.
अपर्णा परांजपे-प्रभु 8208606579