काही दिवसांपूर्वी दिसलेले दृष्य… स्कूटर मुख्य स्टॅन्डवर उभी केलेली होती आणि बारा-तेरा वर्षांचा मुलगा किक मारून चालू करीत होता, इग्निशनच्या किल्लीने बंद करीत होता. हा लवकरच स्कूटर चालवीत रस्त्यावर येईल असे वाटले. गेल्या शतकात बालविवाहांच्या समस्येने देशाला छळले. सध्या लहान मुले दुचाक्मया चालवू बघतात, स्मार्ट फोनवर सोशल मीडियातले खोटे मेसेजेस वाचून मते बनवतात. भीती वाटतेच. पण काय करणार?
त्या मुलावरून आमचे सायकलिंगचे दिवस आठवले. शाळांना सुट्टय़ा लागल्या की शनिवारवाडय़ासमोरच्या पटांगणावर सायकल शिकण्याची शाळा भरे. जवळच्या दुकानात तासाला एक आणा या दराने छोटय़ा सायकली मिळत. दोन-दोन मुलांच्या जोडय़ा सायकल घेऊन एकमेकांच्या मदतीने सायकल शिकत. यात किमान एकदा धडपडणे, गुडघे, हाताचे कोपरे रक्तबंबाळ होणे सक्तीचे होते. छोटी सायकल जमली की घरातल्या मोठय़ा सायकलशी मस्ती सुरू होई. मोठी सायकल घेऊन ‘हाफ पॅडल’ मारीत घराच्या आसपास (विशेषतः वर्गातल्या मुलींसमोरून) जाणे हा पराक्रमाच्या प्रदर्शनाचा घटक होता. दहावी-अकरावीत गेल्यावर सायकलवर टांग मारून बसणे, एक किंवा दोन हात सोडून चालवणे, डबल-ट्रिपल सीट फिरणे हे पुढचे आविष्कार होते. सायकल चालवण्यासाठी लायसेन्सची गरज नव्हती. पण सायकलवर मुन्शिपाल्टीचा वार्षिक कर होता. तो भरल्यावर मिळालेला बिल्ला सायकलच्या दर्शनी भागावर लावला जाई. रात्री सायकल चालवताना पुढच्या बाजूला रॉकेलवर चालणारा दिवा किंवा डायनामो असणे सक्तीचे होते. मुन्शिपाल्टीचा बिल्ला किंवा दिवा नसेल तर पोलीस पकडायचे. डबल सीट जाणेदेखील गुन्हा होता. सराईत गुन्हेगार डबल सीट जाताना एकजण सायकल चालवायचा, दुसरा मागे कॅरिअरवर बसायचा. समोरून पोलीस दिसला की पटकन उडी मारायचा. तरी पोलिसांना सापडायचाच.
एक वर्गमित्र हेमंत सांगायचा की त्याचे वडील पोलीस अधिकारी आहेत. एकदा डबल सीट जाताना पोलिसाने पकडले. हेमंतच्या कानाखाली वाजवली. दंड भरायला पैसे नव्हते म्हणून सायकलच्या दोन्ही चाकातली हवा काढून व्हॉल्व्ह जप्त केल्या. तेव्हा समजलं की हेमंत फेकू होता. सुनील नावाच्या मित्राबरोबर जाताना असेच पकडून डायरीत नावे लिहून घेतली होती. कोर्टात गेल्यावर आपला नंबर आला की फक्त ‘गुन्हा कबूल’ असे म्हणायचे. मग प्रत्येकी दहा रुपये दंड भरायचा. सुनीलने घरून पन्नास रुपये आणले होते. त्या दिवशी पहिल्यांदा तिथल्या कॅण्टीनमध्ये मिसळ खाल्ली.