सोशल मीडिया प्लॅटफॉर्मवर सतत कार्यरत राहणे हे तरुण मुलांचे आवडते काम आहे. आपले फॉलोअर्स कसे वाढतील, प्रत्येक पोस्टला लाईक, शेअर कसे मिळतील याकडे त्यांचे लक्ष असते. ज्याचे फॉलोअर्स जास्त त्याचा मित्रांमध्ये प्रभाव जास्त. थोडक्मयात ‘स्टेट्स’ वाढणे. मात्र काही वेळा ह्याच जास्त फॉलोअर्स असणाऱया अकाऊंट सायबर गुन्हेगारांना आकर्षित करतात व ह्यांना धोका दिला जातो. ज्यांचे असे फॉलोअर्स जास्त त्यांना विविध स्टार्टअप कंपनी किंवा जाहिरातीच्या कंपन्या आपल्या प्रोड्क्टच्या जाहिराती करण्यासाठी संपर्क करत असतात. ह्याच संदर्भातील एक घटना एका मुलीच्याबाबतीत मध्यंतरी घडली.
फेसबुक व इन्स्टाग्राम अकाऊंट असलेल्या ह्या मुलीचे फॉलोअर्स खुप होते. ती कायम सोशल मीडियाच्या ह्या दोन प्लॅटफॉर्मवर ऍक्टीव्ह, फोटो शेअर करणे, इन्स्टा रिल्स बनविणे हे सतत सुरु. याच एका नवीन स्टार्टअप कंपनीने त्यांच्या प्रोड्क्ट कँपेनिंगसाठी एका कंपनीकडून मेल आला. मेल अत्यंत सभ्य भाषेमध्ये प्रोड्क्टबाबत, कंपनीबाबत माहिती असलेला होता. ह्या मेलच्या माध्यमातून मग व्हॉट्सअपवर संपर्क केला. तसेच ‘तुमचा फेसबुक व इन्स्टा’ अकाऊंट पाहिला, आपण छान व्हिडिओ करता, लुक पण छान आहे. मात्र काही विशिष्टपध्दतीने ‘लुक टेस्ट’ करावी लागणार आहे. तसे आपण फोटो व व्हिडिओ करुन पाठवावे असे सांगण्यात आले. आलेल्या मेलमधून ऑफरपण चांगली होती. ह्या मुलीने कोणतीही खात्री न करता कंपनीने सांगितल्याप्रमाणे व्हिडिओ करुन पाठविले. आणि अर्थात ह्याचा परिणाम जो व्हायचा तो झाला. ब्लॅकमेलिंग सुरु झाले. नंतर पुढे पोलीस तक्रार इ. बाबी झाल्या. वेळीच खात्री न करता, अशा आमिषाला बळी पडणे किती महागात पडले.
अशा एक ना अनेक क्लुप्त्या वापरून विविध सण, नवीन वर्ष, रिऍलिटी शोमध्ये प्रवेश, मॉडेलिंगसाठी कास्टिंग, अशा बाबी सांगून फसवणूक होऊ लागली आहे. त्यातील काही गुन्हे ऑनलाईन पध्दतीने होऊ लागले आहेत.
हे सर्व पडद्याआड होऊ लागले आहे. सायबर गुन्हेगारांचे हे ‘अदृष्य चेहरे’ आपल्याला फसवत चालले आहेत. आणि आपणही ह्या चेहेऱयापाठी दडलेला गुन्हेगार ओळखू शकत नाही हे सत्य आहे. हे आपली सोशल मीडियामध्ये आपण टाकत असलेल्या पोस्टवरुन मानसिकता ओळखून पध्दतशिरपणे जाळे टाकतात व फसवतात.
बऱयाचदा मोठय़ा पिक्चर, सिरिअल, वेब सिरिअल बनवणाऱया कंपनी किंवा प्रोडक्शन हाऊसच्या नावे ‘सिरिअल/पिक्चर’मध्ये काम करण्यासाठी कास्टिंग केले जाणार आहे अशी जाहिरात तुमच्या मेलला किंवा व्हॉट्सऍपवर येते. संपर्क केला जातो. करारपण केला जातो. फोटो शुट, डेससाठी खर्चाच्या नावाखाली हजारोंची रक्कम मागितली जाते. आपल्यालाही काम मिळणार म्हणून ही रक्कम भरली जाते. व्यवहार सर्व ऑनलाईन होत असल्याने गुन्हेगार समोर येत नाही. अशा प्रकारच्या फसवणूकीला कास्टिंग फ्रॉड म्हणतात.
बऱयाचदा एखादी बाब माहित करुन घ्यायची असेल तर कस्टमर केअर नंबरवर फोन केला जातो. बऱयाचदा बँक, पिझ्झा शॉप, वाईन शॉप, गिफ्ट आर्टीक्स शॉपचे कस्टमर केअर नंबर एडीट (बद्लून) त्यावरुन तुम्हाला फोन केला जातो किंवा अशा बदललेल्या फोनवर आपण नकळत फोन करतो. या नंबरवरुन तुमची वैयक्तिक माहिती, व्यवहाराचे पीन नंबर, ओटीपी नंबर इ. विचारले जातात. म्हणून नेहमी एखादी वस्तूची डीलिव्हरी झाली नाही तर त्या कंपनीच्या अधिकृत बेव साईटवर जाऊन तिथून नंबर मिळवून फोन करावा. गुगलच्या सर्च लिस्टवरुन मिळालेला फोन नंबर फसवा असण्याची शक्मयता असते.
बऱयाचदा ज्यांना फोन किंवा संगणक वापरण्यात तांत्रिक अडचण येते त्यांचा ‘तुम्हाला व्यवहार करण्यास मदत करतो’ असे सांगून त्यांच्या डीव्हाईसचा स्क्रिन शेअर करुन घेण्यात येतो. ह्यासाठी ऍनीडेस्क, टीमव्हिवर’ सारख्या ऍप्लीकेशनचा वापर होतो. एकदा का असे झाले की कोणतेही व्यवहार करता येतात. त्यामुळे कोणा अनोळखी व्यक्तीची अशा कामासाठी स्क्रिन शेअर करुन मदत घेऊ नये. हाच तो स्क्रिन शेअर फ्रॉड.
रिटायर झालेल्या लोकांच्या बाबतीत उत्तम ‘सिस्टीमेटीक विड्रॉवल प्लॅन’ च्या जाहिराती किंवा पॅकेज ऑफर केले जाते. नियमित पैसे भरावे किंवा एक रक्कम भरावी व महिन्याला अमूक रक्कम आपल्या खात्यात जमा होईल असे सांगितले जाते व ती रक्कम ऑनलाईन पध्दतीने भरुन घेतली जाते. सध्या कोरोनामुळे अनेक लोकांचे मृत्यु झाले. इन्शुरन्स रक्कम मिळावी म्हणून क्लोजर फॉर्म भरुन घेण्याच्या निमित्ताने पैसे उकळले जाऊ लागले आहेत. कोणतीही इन्शुरन्स कंपनी अशाप्रकारे ऑनलाईन फॉर्म पाठवत नाही किंवा फोनवरुन माहिती घेत नाही. तरी ही बाब लक्षात घेऊन अशाप्रकारे कोणतेही फोन अथवा ऑनलाईन लिंक आली तर त्यावर व्यवहार करु नयेत.
कस्टम गिफ्ट फ्रॉड हा नव्याने उदयास आला आहे. यामध्ये स्त्रियांना टार्गेट केले जाते. विशेष करुन अविवाहित, घटस्फोटीत महिलांचा समावेश असतो. अशा महिलांचे सोशल मीडिया अकाऊंट तपासून त्याच्या पोस्टवरुन त्या एकटय़ा आहेत ह्याचा अंदाज घेतला जातो व ऑनलाइन मैत्री केली जाते. बहुतेक वेळा हे ‘मित्र’ परदेशी असल्याचे भासवतात. हे मैत्रीचे जाळे फेकून थोडी मैत्री झाल्यावर ‘मी तुला एक गिफ्ट परदेशातून पाठवतोय’ म्हणून सांगितले जाते. स्त्री ‘नको- नको’ म्हणते पण सुखावते. थोडा आग्रह केल्यावर ‘हो पाठव’ असे उत्तर देते. मग तिला ‘कस्टम डिपार्टमेंट’ च्या नावावर कॉल येतो. ‘कस्टम्स डय़ुटी भरा’ या सबबीवर पैसे मागितले जातात. परदेशातला मित्र सांगतो, ‘मीच गिफ्ट पाठवली आहे. तू कस्टम डय़ुटी ऑनलाइन भर’ मी दोन दिवसात भारतात पोहोचतो आहे.’ असे म्हणून पैसे उकळले जातात. कुटुंबाला कोणतीही कल्पना दिली नसल्याने महिला हातोहात फसवलीही जाते. लाजे खातर ती पोलिसात तक्रारही करत नाही.
‘कौन बनेगा करोडपती’ ही सिरिअल सुरु झाली की या फ्रॉडचे पेव फुटते. तुम्हाला ‘कौन बनेगा करोडपती’ची लॉटरी लागलीये, या नंबरवर व्हॉट्सअप कॉल करा अशासारखे मेसेज येतात. व्हॉटसअप कॉल करण्याचे कारण की इंटरनेट कॉलिंग होत असल्याने फोन टेस होत नाही. मोहात पडलेली व्यक्ती फोन करते, बँक डीटेल्स देते, जीएसटी भरावा लागेल असेही सांगितले जाते. मग ओटीपी शेअर केला जातो आणि या प्रक्रियेत व्यक्तीचे अकाउंट रिकामे होते.
मायनर गर्ल्स किंवा चाईल्ड पोर्नोग्राफी. बऱयाचदा पालकांच्या नकळत अल्पवयीन मुली इन्स्टाग्रामवर आपण 18 वर्षावरील म्हणजे खोटी जन्म तारीख टाकून अकाऊंट उघडतात. अशा मुलींना हेरून त्यांच्या नावाने प्रेंड रिक्वेस्ट पाठवली जाते. मैत्री झाल्यावर ‘माझ्याकडे स्तनांचा आकार वाढवायचे औषध आहे. मात्र त्यासाठी तुझी साईज बघावी लागेल’ असे सांगून तिच्याकडून नग्न व्हिडिओची मागणी केली जाते. एकदा का तो व्हिडिओ त्यांच्या हाती लागला की मग ब्लॅकमेलिंग सुरू होतं. घाबरलेल्या मुलीकडून तिच्या अकाउंटचा ताबा घेऊन तिच्या मित्र यादीतील इतर अशाच लहान मुलींना या मुलीच्या नावाने संपर्क केला जातो व असेच व्हिडिओज घेतले जातात.
हे सर्व सामान्य लोकांबरोबर घडत आहे. याने घाबरुन न जाता, पोलिसांकडे तक्रार करणे गरजेचे आहे. मात्र त्याआधी प्रत्येक क्लिक किंवा टॅप करताना सावधानता बाळगणे आवश्यक आहे. स्क्रिनवर येणारे मेसेज, लिंक्स वाचणे, त्याचा अर्थ समजून घेणे, आलेले फोन कोणी केले आहेत, ते काय मागत आहेत याकडे बुध्दी शाबूत ठेवून पाहणे गरजेचे आहे. सायबर जगतातले हे अदृश्य चेहरे आपल्याला पाहात असतात, आपल्यालाही हे अदृश्य चेहरे पाहता येणे आवश्यक आहे. सतर्कता बाळगली तर हे चेहरे दिसू शकतात हे मात्र नक्की.
-विनायक राजाध्यक्ष