ऑनलाईन प्लॅटफॉर्म आणि सोशल मीडियाच्या अतिवापरामुळे कोविडच्या काळामध्ये सायबर क्राइमच्या घटनांमध्ये लक्षणीय वाढ झाली आहे सायबर स्टेकिंग/सायबर बुलिंग ह्या गुन्हामध्ये एकूणच आंतरराष्ट्रीय स्तरावर वाढ नोंदवली गेली आहे. अर्थात भारतही याला अपवाद नाही.
मग नक्की काय आहे हे सायबर स्टेकिंग/सायबर बुलिंग. थोडक्मयात सायबर गुंडगिरी असेही त्याला म्हणता येईल. सायबर स्टेकिंग/बुलिंगचा तरुण मुले व मुली, महिला यांच्यावर शारीरिक, भावनिक आणि मानसिक दुष्परिणाम मोठय़ा प्रमाणावर होताना दिसत आहे. पीडित विद्यार्थ्यांच्या दैनंदिन जीवनावर व शैक्षणिक कामगिरीवरही परिणाम होत आहेत. एका अभ्यासाअंती असे लक्षात आले आहे की, 32 टक्के पीडित लोकांमध्ये तणावाची लक्षणे आढळतात तर साधारण 39 टक्के लोक भावनिक तणावामध्ये वावरत असतात. नॅशनल क्राईम रेकॉर्ड ब्युरोच्या नोंदीप्रमाणे बुलिंगच्या केसेस 25 टक्क्मयांनी वाढल्याची नोंद आहे. चाईल्ड राईट्स अँड यु (Child Rights and You – CRY) ह्या संस्थेने केलेल्या अभ्यासादरम्यान असे लक्षात आले आहे की, दिवसातील तीन तासांपेक्षा जास्त काळ इंटरनेट वापरणाऱया 1 ते 18 वर्षातील 22.4 टक्के लोकांना ऑनलाईन स्टेकिंग-बुलिंगचा धोका आहे, तर दिवसात चार तासांपेक्षा जास्त काळ इंटरनेट वापरणाऱया 28 टक्के लोकांना सायबर धमकी दिली गेली आहे.
सायबर स्टेकिंग/बुलिंगमध्ये सोशल मीडियावर एखाद्याचे लाजिरवाणी फोटो पोस्ट करणे किंवा याबद्दल खोटे बोलणे; एखाद्याची खोटी ओळख तयार करून त्याच्यावतीने इतरांना वाईट व अश्लील संदेश पाठविणे; वारंवार एखाद्याची वैयक्तिक खाती हॅकिंग करणे; एखाद्यावर सायबर हल्ला करण्यासाठी असभ्य किंवा असंवेदनशील भाषेचा वापर करणे; एखाद्याला त्रास देण्यासाठी धमकीदायक, हानिकारक, अश्लील संदेश पाठविणे; एखाद्याचे खाजगी संदेश किंवा चित्र सामायिक करणे किंवा तसे करण्याची धमकी देणे/ब्लॅकमेल करणे; एखाद्यास हिंसाचाराची कृत्य करण्याची किंवा अश्लीलतेची धमकी देणे; एखाद्याकडे अश्लील फोटो/व्हीडिओ काढून पैशाची मागणी करणे; बाल अश्लीलता किंवा बाल पोर्नोग्राफीची धमकी देणे ह्या बाबी येतात.
सोशल मीडिया प्लॅटफॉर्मवर अज्ञातांची रिक्वेस्ट स्वीकारू नका. सायबर स्टेकिंग करणाऱया व्यक्ती मैत्री करण्यासाठी बनावट अकाउंट तयार करतात. थंबरूल म्हणून, केवळ आपल्या परिचित व माहिती असलेल्या लोकांशीच ऑनलाइन संपर्कामध्ये राहणे हुशारीचे ठरते. केव्हाही वैयक्तिक माहिती-अर्थात जन्मतारीख, पत्ता आणि फोन नंबर व इतर माहिती सोशल मीडिया किंवा ऑनलाइन प्लॅटफॉर्मवर शेअर करू नका. सोशल मीडिया अकाऊंटच्या सिक्मयुरिटी सेटिंग्ज ऍडजस्ट करून ठेवा.
लक्षात ठेवा, आपण ऑनलाइन काय पोस्ट करता याची सावधगिरी बाळगणे महत्वाचे आहे. अज्ञात स्रोतांवरून पायरेटेड सॉफ्टवेअर आणि ऍप्स उदा. डेटिंग ऍप, ऑनलाइन गेम इ. कधीही इन्स्टॉल करू नका. आपल्या पोस्टवरील कॉमेंट/व्हीडिओ आपल्या मित्रासाठी किंवा इतर कोणासाठी लाजिरवाण्या किंवा घृणा उत्पन्न करणाऱया ठरत नाही याची सावधगिरी बाळगा तशी काळजी घ्या. लक्षात ठेवा की एक चांगला नेटिझन म्हणून आपण कधीही कॉमेंट किंवा हानिकारक मेसेज किंवा लज्जास्पद चित्रे/व्हीडिओ ऑनलाइन शेअर न करणे आवश्यक आहे. एखाद्या मित्राची किंवा अनोळखी व्यक्तीची आक्षेपार्ह पोस्ट आल्यास त्याला तसे न करण्यास सांगा. कोणत्याही अशा पोस्टला कधीही आक्रमक व असभ्य भाषेमध्ये त्याला उत्तर देऊ नका. आपल्याला वारंवार असे संदेश/पोस्ट येत असल्यास कृपया आपल्या पालकांना, वडिलजनांना सांगा. लवकर पोलीस तक्रार करा. अशा लोकांना ब्लॉकही करू शकता.
ह्याचाच दुसरा प्रकार म्हणजे सायबर ग्रुमिंग. सायबर ग्रुमिंग ही पद्धती मुले, मुली आणि किशोरवयीन मुलांना फसवण्यासाठी वापरण्यात येते. गुमिंग म्हणजे मुलांना लैंगिक शोषण किंवा त्यांचे शोषण करण्यासाठी बळी पाडण्याची पद्धत. हे करण्यासाठी विविध मार्गांनी त्यांचा विश्वास संपादन केला जातो. यासाठी सोशल मीडिया किंवा मेसेजिंग प्लॅटफॉर्मचा मोठय़ा प्रमाणात उपयोग केला जातो. बनावट खाते तयार करून आणि मुलांच्या समान आवडी लक्षात घेऊन सायबर ग्रुमर्स फसवत असतात. बहुतांशी गेमिंग वेबसाइट्स, सोशल मीडिया, ईमेल, चॅट रूम, इन्स्टंट मेसेजिंग इत्यादीचा वापर होतो. सुरुवातीला, सायबर ग्रुमर या छोटय़ा मुलांना कौतुकाचे, भेटवस्तूंचे, अल्पवयीन मुलांना, मुलींना मॉडेलिंग जॉब ऑफरचे आमिष दाखवतात. त्यानंतर अश्लील संदेश, पोर्नोग्राफ इमेज व्हीडिओ शेअर करण्यास सांगतात किंवा पाठवतात. ऑनलाईन ग्रुमर बहुतांशी किशोरवयीन मुलांना लक्ष्य करतात. सायबर गुमिंगचा मुलाच्या शारीरिक, भावनिक तसेच मानसिक आरोग्यावर खोल परिणाम होतो. तसेच त्यांच्या शैक्षणिक कामगिरीवर व त्यांच्या दैनंदिन जीवनावरदेखील याचा परिणाम होतो व हा विध्वंसक परिणाम दीर्घकाळ राहू शकतो. त्यातून मुले आत्महत्या करण्यास प्रवृत होऊ शकतात.
मुलांनी आपल्या सोशल मीडिया प्लॅटफॉर्मवर अज्ञात लोकांकडील प्रेंड रिक्वेस्ट कधीही स्वीकारू नये. सायबर ग्रुमर एखाद्याला बळी पडण्यासाठी बनावट खातेदेखील तयार करू शकतात. जर एखाद्याने ओळख झाल्यावर कमी कालावधीमध्ये तुमच्याबद्दल काही वैयक्तिक ओळख सांगितली किंवा तुमचे कौतुक केले तर थोडी सावधानता बाळगा. बऱयाचदा हे ग्रुमर्स एखाद्या मुलाला/मुलींना शारीरिक किंवा लैंगिक अनुभवांशी संबंधित प्रश्न विचारतात. असे विचारणाऱया लोकांशी बोलणे टाळणे व त्या व्यक्तीला प्रतिसाद न देणे उत्तम. मुलांनी हे लक्षात ठेवले पाहिजे की, अस्वस्थ/अश्लील वाटत असणाऱया प्रश्नांची उत्तर न देणे व ताबडतोब आपल्या पालकांना सांगणे गरजेचे आहे. कोणी आपली लैंगिक छायाचित्रे किंवा व्हीडिओ शेअर करण्यास सांगितले तर ते करु नका. आपण कोणाबरोबर आपले लैंगिक फोटो किंवा व्हीडिओ शेअर केल्यास ती व्यक्ती ते परत सोशल मीडियावर पोस्ट करू शकते. तसेच ब्लॅकमेलदेखील करू शकते. असे घडत असल्यास ग्रुमरला ब्लॉक कराः जर ग्रुमर आपल्याला आकर्षित करण्यासाठी सोशल मीडिया प्लॅटफॉर्म वापरत असेल तर आपण त्याला/तिला सर्व सोशल मीडिया ऍप्समधून त्या युझरला ब्लॉक करणे आवश्यक आहे. दुसरे महत्वाचे म्हणजे पालकांना सूचित करणे. दोन्ही बाबतीत म्हणजे सायबर स्टेकिंग/बुलिंग किंवा सायबर ग्रुमिंगमध्ये अल्पवयीन मुलांच्या बाबतीत घडत असेल तर पालकांची भूमिका महत्त्वाची ठरते. अशावेळी पालकांनी मुलांशी मनमोकळेपणांनी बोलणे आवश्यक आहे. घाबरत असतील तर धीर देणे, विश्वास देणे गरजेचे आहे. सायबर जगतातील धोक्मयाबाबत जाणीव करून देणे आवश्यक आहे.
विनायक राजाध्यक्ष