अध्याय पंधरावा
तपश्चर्येने माणसाला सिद्धी प्राप्त होतात. हे त्याच्या तपोबलाचे यश असते. सिद्धी म्हणजे आपल्या मनासारख्या गोष्टी घडवून आणण्याची क्षमता. भगवंत पुढे म्हणाले, उद्धवा ! धारणा योगातील निष्णात योग्यांनी अठरा प्रकारच्या सिद्धी सांगितल्या आहेत. त्यांपैकी आठ सिद्धी मुख्यतः माझ्या ठिकाणीच वास करतात. उरलेल्या दहा सत्त्वगुणाचा विकास झाल्याने साधकाला प्राप्त होतात. माझ्या स्वरूपामध्ये जो कोणी स्थिर होईल, त्यालाच त्या प्राप्त होतात. मनाने, वाणीने किंवा कर्मानेही जो देहाचे देहपण विसरून आणि माझ्याच स्वरूपाने युक्त होऊन ज्ञानस्वरूप होतो त्याच्यापाशी या सिद्धी हात जोडून उभ्या असतात. आता बाकीच्या दहा सिद्धींची गोष्ट विचारशील तर, त्या सत्वगुणाने युक्त असल्यामुळे साधक शुद्धसत्वगुणसंपन्न होतांच त्याच्यापाशी त्या अवश्य प्रकट होतात. ज्या माझ्या स्वरूपामध्ये रात्रंदिवस वावरत असतात, त्या आठ महासिद्धींची कथा आता मी तुला सांगेन.
अणिमा, महिमा आणि लघिमा ह्या तिन्ही सिद्धी देहसिद्धीच्या योगाने प्राप्त होतात. इंद्रियांसह त्या त्या विषयाची ‘प्राप्ती’ म्हणून जिला म्हणतात, ती चौथी महासिद्धी होय. परलोकातील अदृश्य विषयांचेही ज्ञान होणे ती प्राकाश्य श्रुतदृष्टता नामक पाचवी महासिद्धी होय आणि शक्तीची प्रेरणा करणारी जी असंग ईशिता तीच सहावी महासिद्धी आहे.
जिच्यामध्ये माझेच धर्म प्राप्त होतात, तिला सिद्धांती लोकांनी ‘वशिता’ असे नाव दिले आहे. उद्धवा ! तिला सातवी सिद्धी म्हणतात. त्रैलोक्मयामध्ये जो काही अनुपमेय म्हणून भोग असतो, तो अत्यंत उत्तम भोग परिश्रम न करताही इच्छामात्रेकरून साधकाला अगदी सुगम होतो. इच्छिलेल्या सुखाची प्राप्ती, किंवा त्रैलोक्मयातील भोगसंपत्ती अकस्मात् एकाच वेळेला प्राप्त होणे, हीच सुप्रसिद्ध आठवी सिद्धी होय. ह्या आठ महासिद्धींचा समुदाय स्वभावतःच माझ्याजवळ असतो. साधक प्रयत्न करता करता थकला म्हणजे त्याला ह्यापैकी एकादी सिद्धी प्राप्त होते. आता इतर ज्या दहा सिद्धी सांगितलेल्या आहेत, त्यासुद्धा उद्धवा ! तुला यथासांग रीतीने सांगतो. देहावर तहानभुकेचा परिणाम न होणे, पुष्कळ लांबची वस्तू दिसणे, पुष्कळ लांबचे ऐकू येणे, मनाच्या वेगाने शरीरानेही त्या ठिकाणी जाणे, पाहिजे ते रूप घेणे, दुसऱया शरीरात प्रवेश करणे, आपल्या इच्छेनुसार शरीर सोडणे, अप्सरांबरोबर होणाऱया देवक्रीडेचे दर्शन होणे, जो संकल्प कराल तो सिद्ध होणे, सगळय़ा ठिकाणी, सगळय़ांकडून आपल्या आज्ञेचे पालन होणे, या दहा सिद्धी सत्त्वगुणाच्या विशेष विकासाने प्राप्त होतात. क्षुधा, तृषा, शोक, मोह, जरा आणि मृत्यु या सहा ऊर्मि देहाला मुळीच पीडा देत नाहीत, ती पहिली ‘अनूर्मि सिद्धी’ होय. कितीही दूर अंतरावर बोललेले भाषण एकाच ठिकाणी बसून ऐकावयास मिळणे, ही ‘दूरश्रवण’ नावाची दुसरी अद्भुत सिद्धी होय. त्रैलोक्मयातील हालचाली मनुष्य बसल्या ठिकाणीच डोळय़ांनी पाहू शकतो हा तिसऱया सिद्धीचा चमत्कार होय. ‘दूरदर्शनकळा ’ हें तिचे नाव आहे. ‘मनोजव’ सिद्धी. ती अशी आहे की, कल्पना करील त्या ठिकाणी मनोवेगाने शरीर जाते. ही चौथी सिद्धी होय. ‘कामरूप’ सिद्धीचा प्रकार असा आहे की, मनुष्य ज्या स्वरूपाची इच्छा करतो, तसेच रूप तत्काल तो धारण करू शकतो.
ही पांचवी ‘कामनासिद्धी’ होय. आपले शरीर दूर ठेवून मनुष्य दुसऱयाच्या शरीरात प्रवेश करतो, ‘परकायाप्रवेश’ ही सहावी श्रे÷ व उत्तम सिद्धी होय. काळाला कधीही वश न होणे, आपल्याच इच्छेने मरणे, ही सातवी सिद्धी समजावी. तिचे नाव ‘स्वच्छंद मरणे.
स्वर्गातील देवांची जी क्रीडा, त्या क्रीडेचे दर्शन घेणे आणि तशी क्रीडा करण्याचे सामर्थ्यही अंगी असणे, ती आठवी सिद्धी होय. जो बेत करावा, तो सिद्धीस जाणे ही नववी सिद्धी होय. ज्याची आज्ञा राजासुद्धा शिरसावंद्य करतो आणि जो पाहिजे तिकडे जाऊ शकतो ज्याची आज्ञा आणि गमन ह्याना कोठेच प्रतिबंध नाही, हे दहाव्या सिद्धीचे लक्षण विचक्षण ज्ञानी लोक जाणतात.
क्रमशः