‘थ्री इडियट्स’ या गाजलेल्या हिंदी सिनेमातील ‘फुंगसूक वांगडू’ या काल्पनिक पात्राचा आणि लडाखमधील आपल्या कामाने जगाचे लक्ष वेधणाऱया ‘सोनम वांगचूक’ या वास्तवदर्शी व्यक्तिमत्त्वाचा, अर्थाअर्थी कोणताही संबंध नाही. ‘युज व्हॉलेट नॉट बुलेट’ (गोळी नको बटवा वापरा) या घोषणेसह, त्यांनी चिनी उत्पादनांवर बहिष्कार घालण्याची मोहीम सुरू करून, पुन्हा आपल्या सर्वांचे लक्ष वेधले आहे. एरवी ते कोलाहलापासून लांब राहत लडाखमधील आयुष्य अधिक मानवीय करण्याच्या प्रयत्नात गुंतलेले असतात. आंतरराष्ट्रीय पातळीवर उद्यमशीलतेच्या (रोलेक्स पुरस्कार) एक कोटी पुरस्काराच्या रकमेमुळे, त्यांचे ‘वैकल्पिक विद्यापीठाचे’ स्वप्न गतीने आकाराला येत आहे. सामाजिक क्षेत्रातील ‘नोबेल’ समजला जाणारा ‘रेमन मेगसेसे’ पुरस्कारही त्यांना मिळालेला आहे. सोनम वांगचूक नेहमीच ‘ऑल इज नॉट वेल’ म्हणत, सामाजिक-राजकीय विसंगतीसोबत चिवटपणे, सातत्याने दोन हात करीत, व्यवस्थेमध्ये, व्यवस्थेसोबत आणि व्यवस्थेबाहेर कल्पक पर्याय उभे करीत आलेले आहेत.
हिमालयात कुनलून पर्वतरांगामधील लडाख हे नयमरम्य ‘शीत वाळंवट’ आहे. एका बाजूला पाकिस्तान आणि दुसऱया बाजूला चीनच्या भौगोलिक सीमांमुळे लडाख लष्कराच्या दृष्टीनेही महत्त्वाचे आहे. पूर्वेकडील आणि पश्चिमेकडील, आशिया, मध्यपूर्व व दक्षिण युरोप यांना जोडणारा, पूर्वीचा लडाखला व्यापणारा ‘सिल्क रोड’ हे लडाखचे प्राचीन महत्त्व. याच भागातील ‘गलवान’ खोरे आता भारत-चीन धुमश्चक्रीचे केंद्र झालेले आहे.
वांगचूक वयाच्या 9 व्या वर्षांपर्यंत घरीच भाषा-गणित आदि विषय शिकले. पुढे प्राथमिक-माध्यमिक शिक्षण दिल्लीला आटोपून, त्यांनी श्रीनगरमधल्या एनआयटी मधून ‘मेकॅनिकल’ अभियांत्रिकीची पदवी मिळवली. सामाजिक जाणीवा प्रखर असल्यामुळे त्यांना लडाखच्या खडतर जीवनाची ‘आच’ आणि ‘आस’ आहे. लडाखमधील शिक्षणाबाबतची परिस्थितीही विसंगत होती. स्थानिक भाषा लडाखी आणि 8 वी पर्यंतचे शिक्षण उर्दू भाषेमधून. नववीनंतरचा अभ्यासक्रम इंग्रजीमधून. अभ्यासक्रम, पाठय़पुस्तके दिल्लीकरांनी बनवली असल्यामुळे स्थानिक भावजीवनाचे कोणतेच प्रतिबिंब उमटत नव्हते. भौगोलिक आव्हानेही मोठी असायची. (दळण-वळण आता बऱयापैकी सुधारले आहे) चाकोरी न मोडता निव्वळ नोकरी करणारे शिक्षक, शिक्षणात स्वारस्य नसलेले प्रशासन, बदल्यांचे राजकारण, पालकांची उदासिनता, दैवाधिनवृत्ती यामध्ये लडाखी मुलांचे बालपण करपून जायचे. 1995 पर्यंत येथील शाळांमधून दहावीच्या परीक्षेमध्ये फक्त पाच टक्के मुले-मुली पास व्हायची. 95 टक्के मुला-मुलींचा बळी घेऊनही लडाखमधील शिक्षण व्यवस्था सुस्तच होती.
साहजिकच स्थानिक तरुणांमध्ये अस्वस्थता होती. राग होता. आपले भविष्य आकाराला आणण्यात शिक्षण व्यवस्था चक्क नापास होत आहे, याबाबतीत येथील तरुणांचे आकलन आणि यावर तोडगा काढण्याबाबत एकमत झाले. जम्मू-काश्मीर आणि इतरत्र विद्यापीठांमध्ये शिकणाऱया लडाखी तरुणांची सोनम वांगचूक यांनी ‘स्टुडंट्स्ा एज्युकेशनल ऍण्ड कल्चरल मूव्हमेंट ऑफ लडाख’ (सेकमोल) ही संघटना 1988 मध्ये उभी केली. लडाखमधल्या शिक्षण व्यवस्थेमध्ये बदल घडवून आणण्यासाठी सेकमोलने हस्तक्षेप करण्याचे ठरवले. सुरुवातीच्या काळातील संशोधनात्मक अभ्यास ‘ऑपरेशन न्यू होप’ या अभियानात परावर्तीत झाला. गावोगावी ‘शाळा शिक्षण समिती’ उभारताना, समितीमध्ये एक तृतीयांश महिला आणि दोन विद्यार्थ्यांचे प्रतिनिधित्व ठेवण्यात आले. पूर्ण लडाख प्रांतातील गावांमधल्या शाळा शिक्षण समितीच्या सदस्यांचे प्रशिक्षण घेण्यात आले. शंभर शिक्षकांना देशभरामधले अभिनव शिक्षण प्रयोग अभ्यासण्यास पाठवण्यात आले. शिक्षण हे सांस्कृतिकदृष्टय़ा सुसंगत आणि समर्पक होण्यासाठी काही शिक्षकांना लगतच्या भूतान देशामध्ये अभ्यासासाठी पाठवण्यात आले. मुख्याध्यापक आणि प्रशासकांचे दिल्लीमध्ये एनसीईआरटीत प्रशिक्षण करण्यात आले. सर्वात महत्त्वाचे म्हणजे, अनेक पुस्तके लडाखी भाषेमध्ये भाषांतरीत करण्यात आली. लडाखी-इंग्रजी अशी द्विभाषीय चित्रमय पुस्तकेही पूरक वाचन साहित्य म्हणून विकसित करण्यात आली. या सर्व प्रयत्नांतून सेकमोल, स्थानिक समुदाय आणि शासन भागीदारीतून लडाखमधील शिक्षणाची व्यवस्था रुळावर आली. दहावीच्या परीक्षेमधील 1995 मधील पासांचे 5… असणारे प्रमाण 2015 मध्ये 75…पर्यंत दिसायला लागले. भारत सरकारने 2000 मध्ये ‘सर्व शिक्षण अभियान’ सुरू केले. या अभियानाच्या चक्क 12 वर्षे आधी लडाखमध्ये, सर्व शिक्षा अभियानाचा आगळा-वेगळा प्रयोग संपन्न झाला होता.
‘सेकमोल’ ची शाळा हा शैक्षणिक अनुभव आहे. या शाळेत ‘घोकम्पट्टी’ अथवा स्मरणशक्तीच्या परीक्षेला स्थान नाही. शाळेचे व्यवस्थापन मुलांद्वारेच चालवले जाते. शाळेचे स्वत:चे वृत्तपत्र आहे. रेडिओ आहे, शेती आहे. जनावरे आहेत. सारे काही प्रयोगावर आणि अनुभवावर आधारित. खेळाला या शाळेत सर्वोच्च स्थान आहे. ‘महिला आईस हॉकी’ च्या सध्याच्या राष्ट्रीय संघामध्ये निम्मे खेळाडू याच शाळेचे आहेत. बाहेर चारवेळा नापास झालेला ‘स्टॅनझीन दोरजाई’ या विद्यार्थ्याची फिल्म फ्रान्स, कॅनडा देशांच्या आंतरराष्ट्रीय फिल्म महोत्सवामध्ये दाखवली गेली. पाच वेळा नापास झालेला ‘त्सेवांग रिंगझीन’ हा पुढे जिद्दीने शिकला. वयाच्या 27 व्या वषी लडाख हिल का न्सिलमध्ये शिक्षणमंत्रीही झाला. तीन वेळा नापास झालेली थिनलस छोरोल ही विद्यार्थिनी उद्योजिका झाली. आज हे तिघेही सेकमोलच्या कार्यकारिणीवर आहेत. या शाळेचा परिसर उभा करण्यासाठी सेकमोलला पाच वर्षे लागली. पूर्णत: सौरऊर्जेवर चालणारी, निसर्गाचा विचार पूर्णत: अंगिकारणारी ही शाळा स्थापत्यशास्त्राचा उत्कृष्ट नमुना आहे. त्यांचा गाजलेला प्रयोग म्हणजे ‘कृत्रिम आईस स्तूप’ ची निर्मिती. या प्रयोगामध्ये पाणी आकाशात वर उडवले जाते. बाहेरील तापमान उणे वीसच्या जवळपास असल्यामुळे आकाशात उडलेले जलबिंदू खाली येईपर्यंत बर्फ बनून जातात. अशा स्पिंकल इरिगेशनमुळे 80 फूट उंचीचे डोमच्या आकाराचे हिमस्तूप तयार होतात. या एका स्तुपामध्ये जवळजवळ 30 लाख लीटर पाणी तयार होऊ शकेल असे बर्फाचे डोंगर उभे राहतात. उन्हाळय़ात या वितळणाऱया बर्फातून पाणी पाईपद्वारे हवे तिथे वळवले जाते. पाण्याचे दुर्भिक्ष टाळले जाते. सेकमोलची शाळा ही तर फक्त शिक्षणाच्या प्रयोगाची आरंभभूमी होती. दोनशे एकर जागेवर व्याप्ती वाढवत आता ती पारंपरिक शिक्षण पद्धतीच्या मर्यादा ओलांडत ‘वैकल्पिक विद्यापीठ’ म्हणून आकाराला येत आहे. सोनम वांगचूक राजकारणीही आहेत. ‘न्यू लडाख मूव्हमेंट’ नावाचा त्यांचा पक्षही आहे. त्यांच्या मते शिक्षणाच्या प्रक्रियेमध्ये ब्राईट हेड (उत्फुल्ल मेंदू), स्कील्ड हॅण्ड्स्ा (हस्तकौशल्य), आणि काईंड हार्ट (सहृदयता) यांची सांगड घातल्याशिवाय आपल्या भावी मानवजातीचे काही खरे नाही.
डॉ. जगदीश जाधव