प्रत्येक माणूस हा आपल्या एका विशिष्ट जगात जगत असतो. प्रत्येक गोष्ट त्याला जशी दिसते तशी ती इतरांना जाणवतेच असे नाही. मात्र तरीही त्याच्या जाणिवा वास्तवाला धरून असतात. स्क्रिझोप्रेनिया माणसांच्या मनातही असेच एक जग निर्माण होते. त्याच्या जाणिवा मात्र वास्तवाला धरून नसतात. डोक्मयात सतत विचारांचे, भ्रमाचे, आभासांचे चित्रविचित्र नमुने येत राहिल्यामुळे वास्तवापासून फारकत होतात. त्यामुळे त्याचे जग इतरांना कळूच शकत नाही. आपल्याला दिसणाऱया आणि जाणवणाऱया जगाबद्दल ते कुणाशी बोलू शकत नाहीत.
स्क्रिझोफेनियाबद्दल भाष्य करणारा मानसिक आरोग्य क्षेत्रातला ‘देवराई’ हा मराठीतला एक पहिला प्रयोग होता. या चित्रपटाचे सल्लागार सुप्रसिद्ध मनोविकासतज्ञ डॉ. आनंद नाडकर्णी होते. देवराई सिनेमाचा नायक शेष हा स्क्रिझोप्रेनिक असतो. तुम्ही अशा एखाद्या व्यक्तीच्या संपर्कात आला आहात का की जिला इतर कोणालाही ऐकू येणारे आवाज ऐकू येतात. आज अशीच व्यक्तिरेखा आम्ही आपल्यासमोर मांडणार आहोत. एक 36 वर्षाचा देखणा आणि अविवाहित असलेला परेश (नाव बदलले आहे )याला काही शारीरिक आजार या कारणास्तव हॉस्पिटलमध्ये दाखल केले. तेव्हा सोबत कोणी नाही. एक अनोळखी व्यक्ती म्हणून त्याला भरती करण्यात आले. त्याच्या बोलण्यावरून तरी त्याचा आजार शारीरिक वाटत नव्हता. स्वतःबद्दल थोडीफार माहिती तो देत होता. एका खेडेगावातला तो. त्याचे शिक्षण दहावीपर्यंतच झाले होते असे त्याने सांगितले. त्यांच्याशी संवाद साधण्याचा प्रयत्न केला तेव्हा त्याच्या बोलण्यात फारच असंबद्धपणा जाणवत होता, त्याचे वागणे असंबद्ध होते, त्याला सतत भ्रम होत होते. तसेच सर्वसामान्य माणसे ज्या गोष्टी करतात त्या गोष्टींचा त्याच्यात अभाव दिसून येत होता. यामध्ये आंघोळ करणे, व्यवस्थित राहणे, नीटनेटका पोशाख करणे, आनंदात राहणे अशा सर्वसामान्यांना सहज जमणाऱया गोष्टी हा करू शकत नव्हता. त्याच्यात या उणिवा होत्या. या लक्षणांच्या प्रकाराला निगेटिव्ह असे मानले जाते आणि तो या एका आभासी जगाला खरे समजायला लागला होता. खूप वेळा आम्ही सगळय़ांनी त्याच्याशी संवाद साधला पण काही नीट अशी माहिती मिळत नव्हती. जी काही मिळाली त्याद्वारे असे समजले की त्याला ही लक्षण काही वर्षांपासून आहेत. तो असाच रस्त्याने सगळीकडे फिरतो, मिळेल ते खातो, असंबद्ध बडबड करतो, घरी रहात नाही, दिवसभरात कित्येक कि.मी. चालतो, त्याचा या सगळय़ा लक्षणांवरून या आजाराचे ‘स्क्रिझोफेनिया’ हे निदान मानसोपचार तज्ञांद्वारे केले गेले. हा विकार झाल्यावर माणसाचे वास्तव जगाशी नाते तुटते. त्याच्या बोलण्यावर आणि कृतीवर परिणाम होऊन तो वेगळय़ाच जगात जगायला लागतो. असेच या परेशचे वेगळेच जग. घरातील आधार नसल्यामुळे वेळेवर औषध देणारा कोणी नाही, काळजीवाहू कोणी नाही, त्यामुळे त्याची ही लक्षणे अधिकच वाढत गेली. परेशवर मानसोपचार तज्ञांद्वारे औषधोपचार सुरू करण्यात आले. काही दिवस नियमित औषधे दिल्यानंतर त्याच्यात हळूहळू बदल जाणवू लागला. त्याचे असंबद्ध बोलणे, वागणे, त्याला होणारे भ्रम, अस्वच्छ राहणे यात बदल दिसू लागले. थोडक्मयात सांगायचे तर याच्या रुग्णांपैकी 25… रुग्ण पूर्ण बरे होतात. 25… रुग्णांची स्थिती औषधांनी बरीच सुधारते तर 25… काही प्रमाणात बरे झाले तरी नंतरही त्यांच्यात स्किझोप्रेनियाची लक्षणे आढळून येतात. उरलेल्या पैकी 15… रुग्ण अनेकदा मनोरुग्णालयात दाखल होतात आणि 10… आपल्या विचाराच्या गर्तेत सापडून निदान झाल्यावर सुमारे दहा वर्षांत मरण पावतात.
स्क्रिझोप्रेनिया म्हणजे काय?
स्क्रिझोप्रेनिया हा मेंदूचा विकार होय. यामुळे मेंदू आपले नीट काम नीट करत नाही. यामध्ये एखाद्या व्यक्तीच्या विचारांमध्ये, भावनांमध्ये संकल्पनांमध्ये बाधा येऊ शकते. ही एक गंभीर मनोविकृती आहे. तिची नीट ओळख करून घेऊ. स्क्रिझोफेनियाचे पॅरानॉइड, केटटॉनिक, डिस्ऑर्गनाइज्ड आणि रेसिडय़ूअल असे चार प्रकार मानले जातात. स्क्रिझोप्रेनियाचे प्रमाण एपिलेप्सी एवढेच आहे. हा बहुदा 15 ते 45 वर्षे वयात जडणारा विकार आहे. त्याची सुरुवात हळूहळू कळत नकळत होते. काही बिघडत आहे हे नातेवाईकांच्या फार उशिरा लक्षात येते.
स्क्रिझोप्रेनिया झाला हे कसे ओळखावे याची पाच प्रमुख लक्षणे आहेत. 1. भ्रम होणे (डिलुजन्स) यामध्ये ज्या गोष्टी खऱया असतात अशा गोष्टींवर त्या व्यक्तीचा विश्वास बसतो आणि लोक त्यांचे विचार ओळखत आहेत असे वाटत राहते. 2. सतत आभास होणे (हॅलुसिनेशन) यामध्ये दुसऱया कुणालाही न दिसणाऱया, ऐकू येणाऱया व न जाणवणाऱया गोष्टी त्या व्यक्तीला दिसतात, ऐकू येतात व जाणवतात. 3. विस्कळीत व असंबद्ध बोलणे आणि लिहिणे. 4. वागणुकीत ढळढळीत विचित्रपणा दिसणे, विचित्र शारीरिक हालचाली करणे. 5. नकारात्मक विचार. या लक्षणांमुळे व्यक्तीचा वास्तवापासून संपर्क बिघडतो वा तुटतो. वरील लक्षणांपैकी कुठलीही दोन लक्षणे खूप तीव्रपणे सतत सहा महिने दिसून आली तर त्याला ‘स्क्रिझोफेनिया’ म्हणतात. या विकारातील प्रत्येक केस ही इतरांपेक्षा वेगळी असते. याचे निदान वैद्यकीय आणि मानसशास्त्रीय इतिहासावर तसेच शारीरिक तपासणी, वैद्यकीय आणि मानसशास्त्रीय तपासण्या आणि चाचण्यांवर आधारित असते. यावर इलाज होऊ शकतो. मनोविकृती विरोधी औषधांमुळे रुग्णांमध्ये असलेली मनोविकाराची लक्षणे कमी होण्यास मदत होते. आणि स्थिर झालेल्या रुग्णांमध्ये विकार उलटण्याची शक्मयता परिणामकारकरित्या टाळता येते. औषधांखेरीज उपचार म्हणजे रुग्णाला आणि कुटुंबाला शिक्षण देणे. निदान लवकर होऊन उपचार झाल्यास त्यामुळे गुंतागुंत टाळता येऊ शकते. लवकर इलाजाने बरेच लोक यापासून मुक्त होऊन सामान्य जीवन जगू शकतात.
‘शुभार्थी’ आणि आजारी व्यक्तीची काळजी घेतात त्या व्यक्तींना ‘शुभांकर’ असे संबोधले जाते. शुभंकर व्यक्तीने रुग्णांच्या आजारावरील उपचार पद्धती समजून घेऊन ते वेळेवर देण्याची जबाबदारी घ्यावी. येथे शुभार्थी होता परेश आणि शुभांकर होते आमच्या वॉर्ड मधील सर्व कर्मचारी. त्यांनी ही जबाबदारी अतिशय छान पद्धतीने घेतली आणि त्यामुळेच आम्हाला परेशमधे सकारात्मक बदल दिसून आले. एकेकाळी स्क्रिझोफेनिया झालेला माणूस ‘कामातून गेला’ असे समजले जायचे. गेल्या काही वर्षात उपचारांमध्ये फार प्रगती झाली आहे. गरज आहे ती रुग्णांचे कुटुंबीय, मित्र, सहकारी यांनी हा आजार वेळेवर ओळखण्याची व चिकाटीने उपचार करण्याची.
-रेश्मा भाईप
क्लिनिकल सायकोलॉजिस्ट
जिल्हा रुग्णालय, सिंधुदुर्ग