कोरोनाकाळात पण स्टार्टअप कंपन्यांची व्यावसायिक वाढ गेली सुमारे दोन वर्षे सातत्याने सुरूच आहे. स्टार्टअप उद्योगक्षेत्राचे कोरोनाच्या महासंकटावर मात करण्यासाठी विशेष योगदान देणाऱया स्टार्टअप क्षेत्राच्या विशेष योगदानाचा तपशील आता उपलब्ध झाला असून या क्षेत्राने कोरोनाकाळात आरोग्यविषयकच नव्हे तर आर्थिक-व्यावसायिक संकटांवर कशी मात केली, ते पाहणे लक्षणीय ठरले आहे.
यासंदर्भात विशेष उल्लेखनीय आकडेवारीसह सांगायचे म्हणजे कोरोनाच्या पहिल्या वर्षात म्हणजेच 2020 मध्ये आंतरराष्ट्रीय स्तरावर नव्याने कार्यरत झालेल्या स्टार्टअप उद्योगांची संख्या सुमारे 80 लाखावर होती. भारतीय संदर्भात सांगायचे झाल्यास 2020 मध्ये देशात नव्याने कार्यरत झालेल्या स्टार्टअपची संख्या 81 हजार होती व त्यामध्ये 8 लाख 60 हजार रोजगारसंधी उपलब्ध झाल्या हे विशेष.
देश-विदेश पातळीवर स्टार्टअपला मिळणारे यश पाहता गेल्या काही वर्षात इतर उद्योग-व्यवसाय क्षेत्रांप्रमाणेच स्टार्टअप क्षेत्राने आपली विशेष व्यवसाय-व्यवस्थापन शैली विकसित केल्याचे स्पष्ट होते. याच्याच जोडीला भीषण आर्थिक-व्यावसायिक संकटांवर मात करण्यासाठी स्टार्टअप क्षेत्राने जी विशेष व यशस्वी कार्यपद्धती स्वीकारली त्यामध्ये पुढील सात मुद्दय़ांचा प्रामुख्याने समावेश होतो.
1) ग्राहककेंद्रित व्यावसायिक धोरणे ः स्टार्टअपद्वारा व्यवसायात आपले उत्पादन वा सेवा अधिकाधिक प्रभावी करण्यासाठी त्याला ग्राहककेंद्रित बनविणे अत्यंत आवश्यक असते. स्टार्टअपमधील कर्मचाऱयांची मर्यादित वा न्यूनतम संख्या लक्षात घेता प्रत्येक कर्मचारी-कार्यक्षम कर्मचारी हे तत्व पाळणे व अमलात आणणे महत्त्वाचे ठरते. यासाठी व्यवसायातील प्राधान्य, प्रमुख गरजा याबद्दल कर्मचाऱयांमध्ये जाणीव निर्माण करून त्यानुरुप त्यांना कार्यरत ठेवणे गरजेचे ठरते. यालाच कर्मचारी क्षमता-कार्यक्षमता याची जोड दिली तर स्टार्टअपचे व्यवस्थापन आणि व्यवसाय यशस्वी ठरते.
2) व्यवसायाची माहिती आणि महत्त्व ः छोटेखानी स्वरुप असल्याने त्याठिकाणी काम करणाऱया सर्वांनाच व्यवसाय व आपापले काम यांची इत्यंभूत व संपूर्ण माहिती असणे फार गरजेचे असते. त्याचप्रमाणे त्याला व्यावसायिक माहितीची जोड दिल्यास व्यावसायिक यश अधिक सुलभ होते. या बाबी काम करणाऱया सर्वांमध्ये बिंबवणे ही स्टार्टअपच्या संस्थापक-संचालकांनी आपली महत्त्वपूर्ण जबाबदारी समजून त्यानुरुप काम करणे महत्त्वाचे समजायला हवे.
3) तत्परता आणि कार्यतत्परता ः वाढत्या व्यावसायिक स्पर्धेवर कल्पकता व तत्परता यासह काम करणे ही स्टार्टअपच्या संकल्पनेची मूळ कल्पना. छोटेखानी व्याप व स्वरुप यासह स्टार्टअप काम करीत असतात. त्यामुळे त्यांच्यासाठी संबंधित व विविध प्रकारच्या कामांमध्ये तत्परता असणे फार गरजेचे ठरेल. तत्परता व कार्यतत्परता नसेल तर स्टार्टअपचा परिणाम होणार नाही. हीच भावना कर्मचाऱयांमध्ये देखील असणे आवश्यक असते. कर्मचाऱयांच्या शैक्षणिक पात्रतेच्या जोडीला कामाच्या ठिकाणी व कामाच्या संदर्भात सर्वच कर्मचाऱयांनी तत्पर व कार्यतत्पर दोन्ही असावे, ही कार्यपद्धती साकारणे महत्त्वाचे असते.
4) सहकार्यासह जबाबदारी ः व्यावसायिक काम करताना येणाऱया अडचणींवर मात करून कामे केल्यास अपेक्षित यश सहजसाध्य होते. हे करण्यासाठी स्टार्टअपमधील कर्मचाऱयांमध्ये परस्पर सहकार्य व कामाच्या संदर्भातील जबाबदारीच्या भावनेची मोठी भूमिका ठरते. व्यावसायिक स्पर्धेवर मात करण्यासाठी कल्पकतेने व प्रसंगी चाकोरीबाहेर जाऊनदेखील काम करण्याची तयारी व मानसिकता निर्माण केल्यास कर्मचारी आव्हानपर व नवी कामे पण जबाबदारीसह करतात, ही व्यावसायिक वस्तुस्थिती बनते.
5) ज्ञान-तंत्रज्ञानाचा समन्वय ः कर्मचाऱयांच्या शैक्षणिक पात्रतेला कामाच्या संदर्भातील कौशल्य व ज्ञान-तंत्रज्ञानाची साथ दिल्यास त्यांची क्षमता-कार्यक्षमता या उभयतांमध्ये अवश्य वाढ होते. याचा मुख्य फायदा स्टार्टअप व्यवसायाला होतो. हे काम स्टार्टअपच्या संचालकांनी प्रयत्नपूर्वक व नियोजनबद्ध स्वरुपात केल्यास कर्मचाऱयांच्या शैक्षणिक ज्ञानाला त्यांच्या अनुभवासह कौशल्य व तंत्रज्ञानाचा फायदा होतो. यातूनच खऱया अर्थाने स्टार्टअपचा व्यवसाय यशाचे नवनवे टप्पे गाठतो. कर्मचारी शिक्षण-प्रशिक्षणाचे हे काम विशेषतः स्टार्टअपमध्ये नव्याने येणाऱया कर्मचाऱयांना त्यांच्या कामाचा थेट सराव, अनुभवी सहकाऱयांसह काम करणे, कामातील बदल करणे या आणि यासारख्या प्रयोगांद्वारा करणे सहजशक्मय होते.
6) अंमलबजावणीद्वारा सर्वोत्तमतेचा ध्यास ः स्टार्टअपची मूळ संकल्पना ही व्यवसायामध्ये अधिकाधिक सर्वोत्तमतेच्या आधारावर असते. हे काम स्टार्टअपच्या छोटेखानी स्वरुपातील व्यवसायामध्ये व सर्व स्तरांवर करण्यासाठी अशा प्रकारची मानसिक धारणा आणि काम करतानाची भावना सर्वांनी बाळगणे व्यावसायिक कामाला सर्वोत्तमतेची साथ अवश्य देतात. या क्षेत्रातील व्यवस्थापन विषयक लवचिकता व व्यावसायिक गरजांनुरुप परिवर्तनता याद्वारेच कर्मचारी व स्टार्टअप कंपन्या आपल्या कामाला उत्तमच नव्हे तर सर्वोत्तम बनवू शकतात.
7) व्यावसायिक कार्यपद्धती व मूल्ये ः स्टार्टअपचे स्वरुप हे प्रामुख्याने व्यावसायिक नेतृत्वाभिमुख असते. संस्थापकांच्या वागण्याचा वा काम करण्याचा परिणाम तेथील कर्मचाऱयांवर व त्यांच्या कामकाजावर सदोदित होतो. त्यामुळे स्टार्टअप नेतृत्वाची व्यावसायिक कार्यपद्धती व कामकाजविषयक मूल्ये याचा परिणाम प्रामुख्याने होतो. हीच बाब व्यावसायिक मूल्यांच्या संदर्भातही लागू होते. विशेषतः लवचिक कामकाजासह ग्राहकांच्या अपेक्षांची पूर्तीच नव्हे तर त्यांच्या समाधानामध्ये वाढ करणे परिणामकारक ठरते.
थोडक्मयात म्हणजे स्टार्टअप व्यवसायाला खऱया अर्थाने यशस्वी करण्यासाठी नेमकी कुठली व्यवसायपद्धती स्वीकारावी, त्यामध्ये केव्हा आणि कशी सुधारणा करावी, स्टार्टअपसाठी नेमकी कशी कार्यपद्धती ठेवावी, त्यासाठी स्टार्टअपमधील प्रत्येकाची मानसिकता कशी असावी, कर्मचाऱयांच्या ज्ञानाला कौशल्यपूर्ण मार्गदर्शनपर कामाची साथ कशी द्यावी व मुख्य म्हणजे स्टार्टअपची व्यावसायिक नेतृत्वशैली कशी ठेवावी यावरच स्टार्टअपचे व्यावसायिक यश अवलंबून असते. ही कामकाजविषयक सप्तपदी पाळल्यानेच महामारीत स्टार्टअपने आपले व्यावसायिक यश सिद्ध केले आहे.
– दत्तात्रय आंबुलकर