परवा, 27 सप्टेंबरला एका क्रांतिकारी पुस्तकाचा वाढदिवस होता. नाही म्हणायला, अठरा वर्षांपूर्वी या पुस्तकाचा पन्नासावा वाढदिवस अर्ध्या-अधिक जगाने कृतज्ञतेने आठवून, नानाविध कार्यक्रमांनी संपन्न केला होता. या पुस्तकाचा जन्म खडतर होता. जन्मापासून आजतागायत हे पुस्तक जगाच्या पाठीवरून कधीही ‘ऑउट ऑफ पिंट’ राहिलेले नाही. जगभरातील पर्यावरणीय चळवळींना ताकद आणि नैतिक अधि÷ान देणाऱया या पुस्तकाचे नाव आहे ‘सायलेंट स्पिंग’. रशेल कार्ससन या अमेरिकन विदुषीचे दुर्दैवाने हे शेवटचे पुस्तक राहिले. अवघ्या 57 व्या वषी (14 एप्रिल 1964) शरीरभर पसरलेल्या कर्करोगाने या संशोधक लेखिकेची इहयात्रा आटोपली गेली.
कर्करोगाचे निदान तिला दहा वर्षांपूर्वीच झाले होते. अनेकांनी दिलेले विश्रांतीचे सल्ले धुडकावून ही ‘विश्रब्ध-शारदा’ अविश्रांतपणे आयुष्याच्या शेवटापर्यंत कार्यरत होती. या पुस्तकाची तत्कालीन अमेरिकन राष्ट्राध्यक्ष रिचर्ड निक्सन यांना जाहीर पत्रकार परिषदेत दखल घ्यावी लागली होती. राष्ट्राध्यक्षांच्या विज्ञान सल्लागार परिषदेने या संशोधन पुस्तकाचे निष्कर्ष मान्य करून निव्वळ पर्यावरण सुरक्षा यंत्रणेची स्थापना केली नाही तर किमान सात-आठ पर्यावरण विषयक नवीन कायदेदेखील अमेरिकेला दिले.
विसाव्या शतकातील सर्वोत्कृष्ट निसर्गविषयक लेखिका असा गौरव प्राप्त झालेल्या रशेलला लहानपणापासून लिखाणाची आवड होती. वयाच्या अकराव्या वषी तिने ‘सेंट निकोलस’ या मासिकासाठी एक निसर्गविषयक कथा लिहिली होती. त्याला पहिल्या क्रमांकाचे पारितोषिक मिळाले होते. अमेरिकेतील पेनेस्लेव्हिया महिला महाविद्यालयात तिला इंग्रजी विषय घेऊन ‘साहित्य’ अभ्यासायचे होते. मेरी स्कॉट स्कीनर या प्राध्यापिकेच्या प्रभावातून ती ‘जीवशास्त्र’ विषयाची पदवीधर झाली. हे महाविद्यालय आता कॅथम विद्यापीठ या नावाने ओळखले जाते.
अनेक संघर्षातून रशेल अमेरिकन सरकारच्या ‘फिश अँड वाईल्ड लाईफ सर्व्हिसेस’ विभागात सुरुवातीला प्रशिक्षणार्थी आणि नंतर माहिती शिक्षण सहाय्यक संपादक म्हणून रुजू झाली. समुद्राच्या पाण्याखालील जगाचे दर्शन घडविणाऱया बावन्न भागाच्या श्रुतिकांचे लेखन तिला या विभागाच्यावतीने स्थानिक नभोवाणीसाठी करता आले. या लिखाणातूनच तिच्या समुद्रविषयक त्रयी (ट्रियोलॉजी) पुस्तकांचा जन्म झाला. 1941 मध्ये ‘अंडर दि सी विंड’ या पुस्तकाने अमेरिकेला समुद्राची वेगळी ओळख घडवली. याचवषी जपानने ‘पर्ल हॉर्बर’ बंदरावर विमान हल्ला करून, अपरिमित हानी करीत अमेरिकेला भळभळती जखम दिली होती. पुढील दहा वर्षांच्या कामानंतर 1951 मध्ये आलेल्या ‘दि सी अराउंड अस’ या पुस्तकाने रशेलची लेखक आणि सामुद्रिक जैवशास्त्रज्ञ ही ओळख ठळक केली. या पुस्तकाला इतर मानाच्या पुरस्कारासह राष्ट्रीय पुरस्कारही लाभला होता. हे पुस्तक न्यूयॉर्क टाईम्सच्या उत्कृष्ट खपाच्या पुस्तकाच्या सूचीमध्ये तब्बल 86 आठवडे प्रथम स्थानावर होते. या पुस्तकाने रशेलला आर्थिक समृद्धीही मिळाली. 1955 मध्ये आलेल्या ‘दि इज ऑफ दि सी’ या पुस्तकाने तिच्या त्रै पुस्तकांची संकल्पपूर्ती झाली. रशेल आता नोकरी सोडून पूर्ण वेळ व्यावसायिक लेखिका झाली होती.
दुसरे महायुद्ध (1939-1945) संपून, नानाविध देश अपरिमित हानीच्या पार्श्वभूमीवर राष्ट्रनिर्माणाच्या कार्यात व्यग्र झालेली होती. दुसऱया महायुद्धात अमेरिकन सैन्य दळाचा ‘टायफस’ आणि ‘मलेरिया’ तापापासून बचाव करण्यासाठी डी.डी.टी. ही रासायनिक भुकटी मोठय़ा प्रमाणात उत्पादित झाली होती.
नागरी वापरासाठी डी. डी. टी. च्या उपयुक्ततेबाबत कोणतेही प्रमाणित संशोधन न होता डी.डी.टी. नागरिकांच्या दारापर्यंत येऊन ठेपली होती. रसायन उत्पादन निर्मितीतील उद्योजकांनी तत्कालीन सरकारांसोबत संधान साधून नानाविध किटक नियंत्रणाचे औषध म्हणून डी.डी.टी. चा अनियंत्रित उपयोग कृषी आणि नागरी जीवनात आणायला सुरुवात केली होती. भारतासारख्या तिसऱया जगातील अनेक देशांपर्यंत डी. डी. टी. राष्ट्रीय आजार नियंत्रणाचा भाग म्हणून खेडय़ांपाडय़ापर्यंत पोहोचली देखील होती. डी. डी. टी. च्या राक्षसी वापरामुळे निसर्गातील जैवविविधतेचे आणि जैव साखळीतील सलोख्याचे तीन तेरा वाजून परिणामांना सुरुवात झाली होती. ‘एन्ड्रॉईन’ या दुसऱया रासायनिक उत्पादनाचा असाच अमानुष इतिहास आहे. या विरोधात सर्वप्रथम एडविन वे रिअले या निसर्ग लेखकाने लक्ष वेधण्याचा प्रयत्न केला. हा आवाज क्षीण राहिला. रशेलने ‘रिडर्स डायजेस्ट’ या विख्यात मासिकाला याबाबत शोध लेखांची मालिका प्रकाशित करण्याबाबत विचारणा केली होती. रिडर्सने नकार दिला.
पुढील दशकभर डी. डी. टी. च्या अनिर्बंधित वापरामुळे अनेक खंडात लाभापेक्षा हानीचे प्रमाण मोठे होते. नव्यानेच स्वतंत्र झालेल्या देशांची साक्षरता, वैज्ञानिक जाणिवा, विकासाचे प्राधान्यक्रम, माहितीच्या देवाण-घेवाणीची मर्यादित साधने यासारख्या प्रश्नांमुळे डी. डी. टी. कडे इतरांचे लक्ष गेलेले नव्हते. बारा वर्षांच्या कालावधीनंतर अनेक पशुपक्ष्यांच्या मृत्युंमुळे व्यथित झालेल्या काही मैत्रिणींचे या विषयावर लिहिण्याबाबतची विनंतीपत्रे रशेलला मिळत होती. एव्हाना रशेल एक प्रथितयश लेखिका म्हणून प्रसिद्धीच्या आणि यशाच्या शिखरावर होती. डी. डी. टी. च्या दुष्परिणांबाबत इतरांचे संशोधन आकाराला येत होते. रशेलला तिची संवेदनशीलता आणि नैतिकता स्वस्थ बसू देत नव्हती. तिने चार वर्षांच्या अविश्रांत संशोधनातून आपल्या दैनंदिन अन्न साखळीपर्यंत झिरपलेले डी. डी. टी. चे हानिकारक विष ‘सायलंट स्पिंग’ या पुस्तकातून सप्रमाण मांडले. अमेरिकन समाज जीवनात वाढलेले कॅन्सरचे प्रमाण, जनुकीय हानी, स्तनदा माता आणि पशुंपर्यंत पोचलेली डी. डी. टी. तिच्या साध्या, सरळ, सोप्या भाषेमधून जनभावनेला चेतवून गेली. अमेरिकेत हलकल्लोळ झाला.
रासायनिक कंपन्या उत्पादकांनी रशेलला खोटे पाडण्याचे अनेक प्रायोजित कार्यक्रम आणि लेखन पुरस्कृत केले. तिची वैयक्तिक मानहानी करण्याचेही प्रयत्न झाले. चाणाक्ष रशेलने तिच्या पुस्तकाच्या प्रारुपावर नानाविध संशोधक, समीक्षक, विचारवंतांचा दुजोरा आधीच घेऊन ठेवलेला होता. राष्ट्राध्यक्षांनी त्यांच्या विज्ञान सल्लागार समितीला या पुस्तकाची समीक्षा करण्यास सांगितले. रसायने उत्पादन कंपन्या राष्ट्रीय चर्चेच्या आणि राष्ट्राध्यक्षांच्या नजरेखाली आल्यामुळे त्यांचे निरपराधित्व त्यांच्यावरच सिद्ध करण्याची पाळी आली. ‘सायलंट स्पिंग’ या संशोधनपर पुस्तकाने रासायनिक कंपन्यांना राष्ट्रीय नियंत्रणाखाली आणण्यात यश मिळवले. अखेरीस अमेरिकन राष्ट्रीय जीवनातून डी. डी. टी. हद्दपार झाले. मात्र त्याच्या उत्पादनावर आणि निर्यातीवर बंधन न घालण्याची अमेरिकन शिरजोरी शिल्लक होतीच. भारतीय समाज जीवनात प्रश्नांची व्यामिश्रता आणि गुंतागुंत वाढतच आहे. संशोधनाचा दर्जा, लिखाणाची ताकद आणि ‘रशेल’सारख्या लेखिकांची गरज आपल्याला आजही आहे.
डॉ. जगदीश जाधव