कामदेवाच्या प्रद्युम्न अवताराबरोबरच त्याचा शत्रूही जन्मला. शिवाचा क्रोध हा तमांश हाच कामदेवाचा शत्रू! तो शंबरासूर नावाचा महाबलवान दैत्य होऊन प्रकटला. हा जारणमारण इत्यादी विद्या जाणणारा मायावी, महाकपटी होता.
प्रतापें वसतां शंबरपुरिं । त्यातें प्रबोधी नभोवैखरी ।
श्रीकृष्णवीर्यें रुक्मिणीजठरिं । स्मर तव वैरी संभवला।
त्यानें ऐकोनि ते नभोक्ति । इच्छारूपी धरूनि व्यक्ति।
रिघूनि प्रसूतिसदनाप्रति । मन्मथमूर्ति विलोकिली ।
सर्वलक्षणोक्त संपूर्ण । अपर अवतरला श्रीकृष्ण ।
सादर शंबरें अवलोकून । केलें विंदान तें ऐका ।
जातमात्र मन्मथ सगुण । त्यातें शंबरें करिं धरून ।
दशाह न भरतांचि पूर्ण । केलें हरण ष÷ाहीं ।
गगनवाणीच्या विश्वासें । आत्मशत्रु जाणोनि द्वेषें ।
नेऊनि वधूं पाहे रोषें । लावण्यविशेषें मन द्रवलें ।
मग तो समुद्रामाझारी । वैर स्मरोनि त्या झुगारी ।
परतोनि प्रवेशे शंबरपुरिं । निःशल्य मंदिरी सुख मानी।
शंबरासूर हा महाप्रतापी दैत्य आपली राजधानी शंबरपुरात राहत होता. त्याने आकाशवाणी ऐकली ती अशी-हे शंबरासूरा! श्रीकृष्ण वीर्याच्या संयोगाने रुक्मिणीच्या पोटात तुझा वैरी कामदेव मन्मथ हा अवतरला आहे. ती आकाशवाणी ऐकताच शंबरासूर सावध झाला. सूक्ष्मरूप धारण करून तो रुक्मिणीच्या प्रसूतीकक्षात दाखल झाला. रुक्मिणी प्रसूत होऊन तिला जो मुलगा झाला होता तो याने पाहिला. तो मदनाप्रमाणे अत्यंत सुंदर दुसरा कृष्णच दिसत होता. शंबरासूराने हाच आपला शत्रू आहे हे ओळखले. प्रद्युम्नाला अजून दहा दिवसही झाले नव्हते. त्या बालकाला शंबरासूराने उचलले. द्वेषाने या बालकाला ठार मारायचे त्याने ठरवले होते. पण त्याचे गोंडस रूप पाहून शंबरासूराचे मन द्रवले. मग त्याने ते बालक समुद्रात भिरकटून दिले. आता समुद्रात बुडून आपला शत्रू आपोआप मरेल असे मनाला बजावून शंबरासूर आपल्या नगरात परतला.
बाळक पडतां समुद्रजळीं । बलि÷ मत्स्य त्या तत्काळ गिळी ।
तोही सामान्यमत्स्यमेळीं । पडला जाळीं प्रारब्धें ।
तो बालक समुद्रात पडताक्षणी एका मोठय़ा माशाने तो गिळला. तो मोठा मासा एका सामान्य कोळय़ाच्या जाळय़ात प्रारब्धाने सापडला. या एवढय़ा मोठय़ा माशाचे करायचे काय? हा एवढा मोठा मासा कोण विकत घेणार? त्यापेक्षा आपण हा मासा महाराज शंबरासूर यांनाच भेट दिला तर त्यांना आनंद होईल. ते खूश होतील. असा विचार करून कोळय़ाने तो मासा शंबरासूराला अर्पण केला. शंबरासूराने प्रसन्न होऊन त्या कोळय़ाला अनेक सुवर्णमुद्रा दिल्या व तो मासा मुदपाकखान्यात स्वयंपाक बनवण्यासाठी पाठवून दिला.
सूदें नेऊनि पाकशाळे । शस्त्रविशेषें करितां शकलें ।
अद्भुत बाळ देखोनि डोळे । झांकोळले सूदावे ।
सूदानें म्हणजे स्वयंपाक्मयाने तो मासा चिरला, तो काय आश्चर्य! त्या माशाच्या पोटात त्याला एक जिवंत बालक दिसले. तो विस्मयाने डोळे विस्फारून त्या बालकाकडे पाहतच राहिला.
मत्स्योदरिं मन्मथतनु । देखोनि सूद विस्मयपन्न ।
मायावतीप्रति जाऊन । करी अर्पण तें बाळ ।
Ad. देवदत्त परुळेकर