नव्या कथा, कादंबऱया वाचताना कधी कधी जुन्या साहित्याची आठवण येते. साठ-सत्तरच्या दशकात आमच्या घराजवळ पॅराडाईज लायब्ररी नावाचे मराठी पुस्तकांचे ग्रंथालय होते. तिथे दर्शनी भागात एक मोठी काचेची शोकेस होती आणि शोकेसमध्ये फडके, काकोडकर, बोकील वगैरे लेखकांच्या नव्या पुस्तकांची मुखपृष्ठ डकवलेली असत. रस्त्यावरून येताना-जाताना आम्ही हे कुतूहलाने बघत असू. हे साहित्य तेव्हा ‘फक्त प्रौढांसाठीचे’ मानले जाई. आम्ही प्रौढ झाल्यानंतर ते वाचले तेव्हा भलतेच सपक वाटले ही गोष्ट अलाहिदा! मोठेपणी हे साहित्य थोडेफार वाचले गेले. आता त्यातील वर्णने, संवाद आठवले की हसू येते. ही वाक्ये, शब्दप्रयोग आता कुणी बोलताना लिहिताना वापरीत नाहीत. उदाहरणार्थ, तत्कालीन तरुणींच्या तोंडचे ‘अय्या’ आणि ‘इश्श’ हे दोन लोकप्रिय शब्द केव्हाच इतिहासजमा झाले आहेत.
त्या काळी शहरभर इराणी हॉटेले होती. या हॉटेलात प्रवेश केल्यावर पाच सहा टेबल्स आणि खुर्च्या वगैरे मांडलेला एक मोठा प्रशस्त हॉल, दाराकडे तोंड करून गल्ल्यावर बसलेला धिप्पाड गोरा इराणी मालक; त्याच्या समोरच्या बाजूला काचेच्या कपाटात हारीने लावलेल्या फुलाफुलांच्या कपबशा, एका बाजूला मुदपाकखाना आणि दुसऱया बाजूला फॅमिली रूम्सची रांग असे नेपथ्य असे. या फॅमिली रूम्स हे तत्कालीन मराठी लेखकांचे स्फूर्तिस्थान होते. त्यांना स्पिंगचे दरवाजे असत. त्यामुळे आत बसलेल्या व्यक्तीचे चेहरे दिसत नसत. पण दरवाजाच्या खालून आत बसलेल्या व्यक्तीचे पाय दिसत. प्रेमिकांचे पाय इराण्याच्या फॅमिली रूमात दिसतात अशी म्हण तेव्हा रूढ व्हायला हरकत नव्हती. ते जाऊ देत. या रूममध्ये छोटय़ा टेबलसमोर दोनच खुर्च्या असायच्या. बिन-रोमँटिक पुलंची देखील एक नायिका केशर मडगावकर आणि मधू इथे प्रेमालापाला आल्याची नोंद आहे! इथली काही (आता हरवलेली) वाक्ये अशी
तिचा चेहरा लाजेने आरक्त/गुलाबी/लाल झाला!
इश्श, कुणीतरी पाहील ना!
तू म्हणजे अगदी मनकवडा आहेस हं!
एक माणूस आज आमच्यावर रुसलेलं दिसतंय.
या जोडीतील प्रेयसीचा भाऊ नेहमी धटिंगण असायचा. तिचा खाष्ट बाप जमदग्नीचा किंवा दुर्वासाचा अवतार असायचा. प्रेयसीचा बाप कण्व किंवा सांदीपनी किंवा वशिष्ठ अशांसारख्या प्रेमळ, वत्सल ऋषींचा अवतार असल्याची एकही प्रेमकथा आमच्या वाचनात आलेली नाही. हे सगळे आता हरवलेले आहे. पण आठवायला मजा वाटते.