दुग्ध व्यवसाय ही एक भारतातील सर्वात मोठी कृषी प्रक्रिया आहे. हे क्षेत्र राष्ट्रीय अर्थव्यवस्थेत पाच टक्क्मयांचे योगदान देते आणि 80 दशलक्ष दुग्ध उत्पादक शेतकऱयांना थेट रोजगार देते. भारतातील वाढते शहरीकरण, आर्थिक क्रियाकलापांचे पुनरुज्जीवन, दूध आणि दुग्धजन्य पदार्थांचा वाढता दरडोई वापर, आहारातील प्राधान्ये बदलणे आणि कोविड-19 चा फटका यामुळे 2021-22 मध्ये डेअरी उद्योग 9-11 टक्क्मयांनी वाढला आहे. 2020 ला संपलेल्या गेल्या पाच वर्षांमध्ये पशुधन क्षेत्राचा वार्षिक विकास चक्रीय वाढ दर (सी.ए.जी.आर.) 8.15 टक्के झाला आहे. दूध उत्पादन 2020-21 मध्ये 6.2 टक्के सी.ए.जी.आर. ने वाढून 209.96 दशलक्ष टन झाले आहे, जे 2014-15 मध्ये 146. 31 दशलक्ष टन होते. संघटित डेअरी विभाग, ज्याचा उद्योग (मूल्यानुसार) 26-30 टक्के वाटा आहे, त्यांनी असंघटित विभागाच्या तुलनेत वेगाने वाढ केली आहे.
डेअरी उद्योगाचा अर्धा भाग असलेल्या द्रव दुधाच्या विभागातील वाढ स्थिर (सहा-सात टक्के) राहण्याची शक्मयता आहे. बहुसंख्य मूल्यवर्धित डेअरी उत्पादने 2023 मध्ये 13-15 टक्क्मयांनी वाढण्याचा अंदाज आहे. तथापि, गोठवलेल्या दही आणि आईस्क्रीमची मागणी धीमी आहे, साथीच्या आजारानंतर थंड डेअरी उत्पादनांसाठी ग्राहकांचा तिटकारा आहे. सणासुदीच्या काळात मागणीत अपेक्षित वसुली झाल्याने स्किम्ड मिल्क पावडरच्या किमती सुधारण्याची शक्मयता आहे. यामुळे या आर्थिक वर्षात स्टॉकचे लिक्वीडेशन होईल. मागच्या वषी कमकुवत मागणीमुळे घसरलेल्या कच्च्या दुधाच्या खरेदीच्या किमती चालू आर्थिक वर्षात वाढल्या आहेत, ज्याला मागणीतील रिकव्हरीमुळे पाठिंबा मिळाला आहे. दुध उद्योगाला सरकारच्या सतत पाठिंब्याने आणि निधीच्या अनुकूलतेमुळे पाठिंबा मिळतो आहे, ज्यामुळे दुध प्रक्रिया क्षमतेमध्ये वाढ होत आहे.
एफ. ए. एस., नवी दिल्ली (पोस्ट) नुसार भारताचे विपणन वर्ष 2023 (जानेवारी-डिसेंबर) साधारण नैऋत्य मान्सून (जून-सप्टेंबर) आणि चाऱयाची पुरेशी उपलब्धता गृहीत धरून द्रव दुधाचे उत्पादन सुमारे दोन टक्क्मयांनी वाढून 207 दशलक्ष मेट्रिक टन (एम.एम.टी.) होईल असा अंदाज वर्तवला आहे. 2022 च्या पावसाळय़ाचा असमान हंगाम, वाढत्या खाद्य खर्च आणि लम्पी त्वचा रोगाचा उदेक यांचा परिणाम म्हणून विपणन वर्ष 2022 मध्ये द्रवपदार्थ दुधाचे उत्पादन 202.5 एम.एम.टी.पर्यंत सुधारित केले आहे. अपेक्षित पुरेसा देशांतर्गत दुधाचा पुरवठा आणि निर्यात मागणीतील पुर्नप्राप्ती यावरून विपणन वर्ष 2023 मधील लोणी निर्यात 55,000 मेट्रिक टन (एम.टी.) गृहीत धरले आहे. त्याच गृहीतकांतर्गत, स्किम्ड मिल्क पावडर (एस.एम.पी.) निर्यात 60,000 एम.टी. पर्यंत वाढण्याचा अंदाज आहे. हे 2022 च्या सुधारित अंदाजापेक्षा 11 टक्के जास्त आहे.
विपणन वर्ष 2023 मध्ये भारतातील द्रवपदार्थ दुधाचा वापर 86.5 एम.एम.टी. असण्याचा अंदाज वर्तवला आहे, 2022 च्या (85 एम.एम.टी.) तुलनेत काही प्रमाणात वाढ झाली आहे. वाढत्या लोकसंख्येला (वार्षिक सुमारे 0.67 टक्के) आणि दरडोई उत्पन्नात वाढ झाल्यामुळे दुधाचा वापर वाढण्याची शक्मयता आहे. स्किम्ड मिल्क पावडरचे (एस.एम.पी.) उत्पादन 740,000 मेट्रिक टन (एम.टी.) होईल असे वर्तवले आहे. 2022 च्या 700,000 एम.टी. आकडय़ापेक्षा जवळपास सहा टक्क्मयांनी वाढ झाली आहे. मजबूत किमती आणि वाढलेली निर्यात मागणी यावरून ही वाढ अपेक्षित आहे. लोणीचे उत्पादन 6.7 एम.एम.टी. वर जाईल. वाढत्या देशांतर्गत मागणीत वाढ झाल्यामुळे ही वाढ अपेक्षित आहे. 2023 मध्ये भारताचा एस.एम.पी. वापर 685,000 मेट्रिक टन एवढा होण्याचा अंदाज वर्तवला आहे, त्यात दोन टक्के वाढ आहे. 2021-2022 च्या उत्पादक महिन्यांतील एस.एम.पी. च्या साठय़ाचा (फ्लश सीझन (ऑक्टोबर) ते दुबळय़ा हंगामात (एप्रिल-सप्टेंबर) पुनर्रचित दुधाचा पुरवठा करण्यासाठी) वापर केला गेला आहे. 2022 मध्ये अंदाजे एस.एम.पी. पुरवठा दुबळय़ा काळात घरगुती दुधाच्या गरजा पूर्ण करण्यासाठी पुरेसा आहे. 2023 मध्ये लोणीचा वापर 6.64 एम.एम.टी. राहण्याचा अंदाज आहे, त्यात तीन टक्के वाढ आहे. 2023 मध्ये एस.एम.पी.ची निर्यात 60,000 एम.टी.वर जाईल असा अंदाज आहे.
युनोच्या मते, 2027 पर्यंत, भारत चीनला मागे टाकून जगातील सर्वाधिक लोकसंख्या असलेला देश असेल. भारताचा दरडोई दुधाचा वापर 427 ग्रॅम (ग्रॅम)/दिवस (2020-2021) आहे. जागतिक सरासरी 305 ग्रॅम/दिवस (2020) आहे. भारतीय दुधाचा वापर जागतिक सरासरीपेक्षा जास्त आहे. जागतिक दूध उद्योगात (बाजार एकूण मूल्य यू.एस. डॉलर) खालील देशांचे वर्चस्व आहे; मेक्सिको-डॉलर 1.79 अब्ज, कॅनडा-डॉलर 854.54 दशलक्ष, चीन-डॉलर 700. 58 दशलक्ष, फिलीपिन्स- डॉलर 430. 37 दशलक्ष, दक्षिण कोरिया-डॉलर 420. 94 दशलक्ष, जपान-डॉलर 373. 5 दशलक्ष, इंडोनेशिया- डॉलर 319.64 दशलक्ष, व्हिएतनाम-डॉलर 277.62 दशलक्ष, ऑस्ट्रेलिया-डॉलर 161.95 दशलक्ष आणि मलेशिया- डॉलर 158.85 दशलक्ष. जागतिक दूध अर्थव्यवस्थेतील वाटा वाढवण्यासाठी भारताला संघर्ष करावा लागत आहे. भारतात दुधाचे उत्पादन कमी होण्याची समस्या नाही, पण समस्या गुणवत्तेची आहे.
विशेषतः आरोग्यदायी मूल्ये, दूध आणि दुग्धजन्य पदार्थांचे सेंद्रिय घटक प्राप्त करणे आवश्यक आहे; आणि हे एक आव्हान आहे. सध्या भारतीय डेअरी उद्योग विविध आव्हानांमधून जात आहे. विशेषतः सहकारी डेअरी उद्योग उद्ध्वस्त होण्याच्या मार्गावर आहे. प्रक्रिया क्रियाकलापांसाठी तळागाळातील स्तरावरील आव्हाने समाविष्ट करण्यासाठी सर्वसमावेशक धोरण योग्यरित्या हाताळले पाहिजे. खुल्या आर्थिक धोरणाला सोडून प्रश्न सुटणार नाही. नाही तर ते सरकारचे धोरणी दारिद्र्य़ असेल. जागतिक दुग्धव्यवसायामध्ये भारताचा संभाव्य बाजारपेठेतील हिस्सा वाढण्याची शक्मयता आहे. दुग्धव्यवसाय हा पतहीनाना (गरिबांना) अधिक पतवान बनवतो.
डॉ. वसंतराव जुगळे