आज 30 एप्रिल रोजी जागतिक पशुवैद्यक दिन साजरा होत आहे. त्यानिमित्त…
जागतिक स्तरावर, सोबतच देशात पशुवैद्यकीय क्षेत्रात प्रचंड बदल होत आहेत. त्याचा वेग खूप मोठा आहे. त्याला अनुसरून पशुवैद्यकाने तयारीत राहणे, त्या बदलांना सामोरे जाणे, कोणत्याही परिस्थितीत एकुण मानवजात, पशुपक्षी जगताला हानी पोहोचणार नाही याची काळजी घेणे हे अनिवार्य आणि मोठी जबाबदारी जगातील सर्व पशुवैद्यक पेलताना दिसतात. सोबतच स्वतःचे आरोग्य व्यावसायिक ताणतणाव याचे नियमन आणि कौटुंबिक स्वास्थ्यदेखील सांभाळावे लागते. हे एकूणच या मोठय़ा समूहाकडे पाहिल्यानंतर जाणवते.
देशातील पशुवैद्यक मोठय़ा प्रमाणात दुचाकीचा वापर करतो. त्यासाठी परिस्थितीच तशी असते. पशुपालकांच्या घरापर्यंत सेवा देताना त्याच्या परिस्थितीचा विचार करून निर्णय घ्यावा लागतो. प्रत्येक ठिकाणी वाहन जाईलच असे नाही. अशावेळी मोटारसायकलवरून, काही वेळा पायी चालत जाऊन सेवा द्यावी लागते. परिणामी अनेक शारीरिक व्याधींना तोंड द्यावे लागते ही वस्तुस्थिती आहे. 14 ते 15 टक्के पशुपालक हे व्यावसायिक पशुपालक आहेत. इतर सर्वजण अल्प, अत्यल्प भूधारक पशुपालक चार-पाच पशुधन सांभाळून उदरनिर्वाह करत असतो. त्याच्या स्वतःच्या समस्या प्रचंड असतात, त्यातून मार्ग काढत आशा-निराशा सांभाळत परिस्थितीचा नेमका अंदाज घेऊन उपचार करावे लागतात. काही आजार हे फार आर्थिक भुर्दंड सोसावा लागणारे असतात. उपचारानंतर देखील पुष्कळ वेळेला पशुधनाची उत्पादकता कमी होऊ शकते. खर्चिक उपचाराची पशुपालकांची तयारी नसते. उमदं पशुधन डोळय़ासमोर असतं आणि मग त्यातून मार्ग काढत पशु आणि पशुपालक या दोघांवर उपचार करावा लागतो.
साधसं उदाहरण- सन 1985 ते 1993 दरम्यान बारामती तालुक्मयात असताना थायलेरिया या गोचीड तापावर उपचार करण्यासाठी पशुपालकांच्या घरी जावे लागत असे. त्या काळात या रोगावर नेमके औषध नसल्याने वेगवेगळी औषधे वापरून गायीचे वाढलेले तापमान कमी करण्याचा प्रयत्न करावा लागत असे. आज नेमकी औषधे उपलब्ध असल्याने एक दोन दिवसात उपचार पूर्ण होतात. उपचाराला अत्यंत हळूहळू प्रतिसाद मिळत होता. त्यामुळे सकाळ-संध्याकाळ उपचारासाठी जावे लागत होते. रोजचा हा उपचार पाहून एका सदस्याने किती दिवस उपचार करता म्हणून शिव्यांची लाखोली वाहिली. त्याच्याकडे लक्ष न देता उपचार केले गाय वाचवली. त्या कुटुंबाने माझी माफी मागितली ही गोष्ट अलाहिदा. पण त्यावेळची माझी मनस्थिती आणि वाढलेला रक्तदाब मलाच माहिती. तर अशी अनेक उदाहरणे ही पशुवैद्यकाच्या जीवनात घडत असतात अशा ठिकाणी तो काम करत असतो.
विभागाच्या स्तरावर असणाऱया रिक्त जागा, स्थानिक इमारतीचे, जागेचे वाद काही अनुदानित योजनांची अयोग्य अंमलबजावणी, उपलब्ध साधन सुविधा, त्यांचा दर्जा, योग्य नेमक्मया औषधांचा पुरवठा, अनेक गोष्टी याबाबत विरोधाभास, शासकीय अशासकीय आदेश त्यांची अंमलबजावणी अशा एक ना अनेक कारणाने असणारी विभागातील अस्वस्थता अधून-मधून अत्यंत क्षीणपणे शासकीय विधिनिषेध बाळगून व्यक्त होत असते. पण सगळय़ाच बाबी विचारात घेतल्या जातातच असे नाही. तरी हा विभाग आज खेडय़ापाडय़ातून मोठय़ा तयारीने काम करतोय. उपजतच प्राण्यांची दुःखे जाणत उपाययोजना शोधण्याची कला अवगत असल्याने स्वतः आपल्या स्तरावर अनेक प्राणीजन्य आजाराशी सामना करत आपले लक्ष गाठण्याचा प्रयत्न करत असतो. अनेक पशुवैद्य ब्रुसेलोसिस, प्राणीजन्य क्षयरोग, रेबीज, अलर्जी, जनावरे हाताळताना अनेक छोटे-मोठे अपघात त्याला बळी पडताना दिसतात. पण ना त्याचा डाटा (विदा) उपलब्ध आहे ना त्यासाठी स्वतंत्र नेमकी उपाययोजना आहे याचा विचारदेखील विभागीय/शासन स्तरावर व्हायला हवा.
जागतिक स्तरावर आता अनेक बदल घडताना दिसतात. वन हेल्थ कन्सेप्ट खाली पशुवैद्यकाचा फार मोठा सहभाग आहे. अनेक प्राणीजन्य आजार, संसर्गजन्य आजार यांच्या नियंत्रणात आणि निदानात पशुवैद्यकाना फार मोठी भूमिका बजावावी लागते. वातावरणातील बदल त्यांचे पशुधनावर परिणाम याचाही विचार करून मार्ग काढण्यासाठी प्रयत्न करावा लागतो. देशी गोवंशाची उत्पादकता वाढवणे, गावपातळीवर पाण्याचे नियोजन करताना त्यामध्ये पशुधनाचा विचार करण्यासाठी आग्रही राहणे, ए 1 व ए 2 दुधाबाबत मार्गदर्शन व त्याची सत्यता समाजासमोर मांडणे, स्वच्छ आणि निरोगी अंडी, मांस उत्पादन करण्यासाठी पशुपालकांना मार्गदर्शन करणे, बर्डफ्लू सारख्या आजारात कुक्कुटपालन व्यवसायाच्या संरक्षणार्थ मैदानात उतरणे, बर्डफ्लूची लागण झाल्यानंतर त्या ठिकाणी रोग नियंत्रणासाठी प्रत्यक्ष स्वतः मैदानात उतरणे, दुष्काळातील चारा छावण्या, वेगवेगळय़ा वैरणी, ज्यादा उत्पादित शेती उत्पादनांचा बाजारात दर नसताना त्याचा वापर पशुखाद्य म्हणून करताना घ्यावयाची काळजी व मार्गदर्शन, बैलगाडय़ा शर्यतीच्या ठिकाणी उपस्थिती व जबाबदारी अशा एक ना अनेक जबाबदाऱया पार पाडताना पशुवैद्यक मेटाकुटीला येतो, अस्वस्थ होतो. पण कौशल्याने यातून मार्ग काढतो मार्गदर्शन घेतो, मार्गदर्शन करतो. आजच्या जमान्यात पूर्ण उपलब्ध माध्यमाचा वापर करून स्वतःला अपडेट ठेवण्याचा प्रयत्न करतो. रात्री-अपरात्री पशुपालकांच्या गोठय़ात जाऊन सेवा-सुविधा देतो हे आपल्याला मान्य करावे लागेल. जागतिक स्तरावर जेव्हा आपल्या राज्य स्तरावरच्या पशुवैद्यकीय तांत्रिक बाबींचा, ज्ञानाचा, सोयी सुविधांचा विचार समोर येतो तेव्हा असे लक्षात येते की पशुवैद्य आणि पशुवैद्यकीय क्षेत्राला अजून बरीच मोठी मजल गाठता येणे गरजेचे आहे. त्या अनुषंगाने पशुवैद्यक महाविद्यालये, पशुवैद्यकीय विद्यापीठ यांनी पुढाकार घेणे ही काळाची गरज आहे.
आपण स्वतः आरोग्यदृष्टय़ा उत्तम राहण्यासाठी नियमित व्यायाम, योगासनं करायला हवी. दवाखान्यात लोकांशी संपर्क साधून बोलतं राहिले पाहिजे. येणाऱया पशुपालकांच्या सुखदुःखात सामील व्हायला हवे.
-डॉ. व्यंकटराव घोरपडे, सांगली.