भांडवलशाही ही एक अतिशय लवचिक आर्थिक व्यवस्था आहे. हे एकूणच अर्थव्यवस्थेचे स्वरूप आणि उपक्रम बदलते. दोन टोकाच्या गटांमधील अंतर्गत संघर्षामुळे भांडवलशाही नेहमीच आपले स्वरूप बदलते. प्रथम हे 12 व्या शतकाच्या सुरुवातीच्या काळात वास्तविक जमीन कसणारे, जे आदिवासी लोक होते, त्यांना समाजातूनच प्रबळ गटांनी हाकलून दिले आणि ते जमीन मालक बनले. खरं तर आदिवासी लोकांनी शेतीच्या कलेचा शोध लावला होता. परंतु भांडवलदारांच्या या चिकटपणामुळे आदिवासी लोक बेघर आणि भिकारी बनले. 12 व्या शतकात युरोपच्या रस्त्यांवर भिकारी नव्हते. त्यानंतर पुढे लंडनच्या रस्त्यावर भिकारी सापडले.
श्रीमंत आणि गरीब, जमीन मालक आणि भूमिहीन गुलाम हा तेराव्या शतकात निर्माण झालेला अंतर्गत संघर्ष होता. संघर्षातून नेहमीच नवीन प्रणाली किंवा व्यवस्था उदयास येते. त्याच धर्तीवर एका संघर्षातून नवीन प्रणालीने जमीनदारी प्रणालीला जन्म दिला. जमीनदार आणि कूळ हा नवीन संघर्ष त्यानंतर अस्तित्त्वात होता. जमीनदारांना उपटसुंभ वर्गीकृत केले गेले होते. जमीनदार लोभी, स्वार्थी आणि धुर्त होते. त्यांच्या समृद्धीने त्यांना शहरांमध्ये स्थायिक होण्यासाठी आणि काही औद्योगिक क्रियाकलापांचा प्रारंभ करण्यास प्रवृत्त केले. त्यानंतर विशेषतः पहिल्या महायुद्धानंतर त्याचा चेहरामोहरा बदलला गेला आणि औद्योगिक भांडवलशाहीने जन्म घेतला. या प्रणालीत उद्योगपती आणि कामगार हा आंतरसंघर्ष होता.
दुसऱया महायुद्धानंतरच्या काळात औद्योगिक भांडवलशाहीचा उदय झाल्यापासून, त्याने वारंवार आपला दृष्टीकोन बदलला आहे. युद्धोत्तर काळात ती वित्त भांडवलशाहीमध्ये रूपांतरित झाली. या प्रणालीतही सावकर आणि कर्जदार हा अंतर्गत संघर्ष होता. परंतु विविध संस्थात्मक सुधारणांमुळे वित्त भांडवलशाही कार्यरत राहिली नाही. वित्त भांडवलशाही ही गरीब आणि अविकसित देशांना वित्तपुरवठा करण्यासाठी उदयास आली होती. जागतिक बँकेची स्थापना हा जगातील युद्धग्रस्त अर्थव्यवस्थांना वित्त पुरवठा आणि सुधारणा करण्याचा परिणाम आहे. या प्रणालीतही मागणीची बाजू आणि पुरवठा बाजू यांच्यातील अंतर्गत संघर्ष उफाळून आला. जागतिक बँक आणि आंतरराष्ट्रीय नाणे निधी यांच्यातील संघर्ष हा अशा प्रकारच्या अंतर्गत संघर्षाचा परिणाम होता. वॉशिंग्टनचे एकमत हा या संघर्षाचा परिणाम होता, ज्यामुळे जागतिक अर्थव्यवस्थेत नव-उदारीकरण प्रणालीचा मार्ग मोकळा झाला. त्यानंतर सँटियागोचे एकमत हा नव-भांडवलवादी व्यवस्थेचा परिणाम होता. त्याच पार्श्वभूमीवर अलीकडच्या काळात विशेषतः जागतिक व्यापार संघटनेनंतर भांडवलशाहीचे स्वरूप ज्ञान भांडवलशाहीमध्ये रूपांतरित झाले, जेथे ज्ञान हे कमाईचे स्रोत बनले. ज्ञान आणि ज्ञानहीनता हा त्यातील अंतर्गत संघर्ष आहे. ती आजही कार्यरत आहे.
2016 नंतर एक नवीन आर्थिक प्रणाली उदयास आली आहे. आम्ही त्याला प्लॅटफॉर्म भांडवलशाही किंवा व्यावसायिक व्यासपीठाची भांडवलशाही म्हणून संबोधतो. अलीकडील व्यावसायिक व्यासपीठाच्या भांडवलशाहीमध्ये (प्लॅटफॉर्म) डिजिटल युगासाठी पुरेसे व्यावसायिक आदर्श उपलब्ध आहेत. मध्यस्थ आणि पायाभूत सुविधा म्हणून ते डेटा कैद करणे आणि नियंत्रित करण्यासाठी सुप्रसिद्ध आहेत. आय.टी. आणि आय.टी.ई.एस. तंत्रज्ञानाबरोबर डेटा सेंटर्समध्ये मोठय़ा गुंतवणूकी येत आहेत. त्यांनी जागतिक अर्थव्यवस्था काबीज करण्यासाठी त्यांचे स्वतःचे व्यासपीठ तयार केले आहे. प्लॅटफॉर्म कॅपिटलिझम (व्यावसायिक व्यासपीठाची भांडवलशाही) म्हणजे गुगल, फेसबुक, ऍपल, मायक्रोसॉफ्ट, उबर, एअरबीएनबी आणि इतर कंपन्यांच्या प्लॅटफॉर्म क्रियाकलापांचा संदर्भ आहे.
या व्यवसाय मॉडेलमध्ये हार्डवेअर आणि सॉफ्टवेअर दोन्हीचा स्वतःचा व्यवसाय करण्यासाठी प्लॅटफॉर्म म्हणून वापरले जातात. डिजिटल क्रांतीमुळे निर्माण झालेल्या प्लॅटफॉर्म कॅपिटलिझमकडे तंत्रज्ञानप्रेमींना असे वाटते की, भांडवलशाहीचा हा एक सौम्य प्रकार आहे, जिथे लोक स्वतःच्या आशीर्वादित युगात प्रवेश करतात, कामगारांना त्यांच्या सेवेला त्वरित मोबदला मिळतो आणि ग्राहकांना त्यांच्या स्मार्टफोनवरील बटणाच्या टॅपवर जे हवे आहे ते मिळते.
व्यावसायिक व्यासपीठाचे (प्लॅटफॉर्मचे) चार प्रकार आहेत. जाहिरात कंपन्या, क्लाऊड कॉम्प्युटिंग कंपन्या आणि आय.ओ. टी. (Internet of Things), उत्पादन कंपन्या आणि मालमत्ता नसलेल्या दुबळय़ा कंपन्या. गुगल, फेसबुक, ऍमेझॉन, स्पॉटिफाई, एअरबॅब अनुक्रमे ही चार प्रकारच्या व्यावसायिक व्यासपीठाची उत्तम उदाहरणे आहेत. जाहिरात कंपन्यांचे प्लॅटफॉर्म असलेल्या कंपन्या दोन आहेत, एक म्हणजे गुगल आणि दुसरे म्हणजे फेसबुक. क्लाऊड कॉम्प्युटिंग सिस्टम इतर कंपन्यांसाठी हार्डवेअर डेव्हलपमेंट टूल आणि सॉफ्टवेअर प्रदान करते. ऍमेझॉन त्याच्या वेब सर्व्हिस-क्लाऊड कॉम्प्युटिंग सिस्टमद्वारे इतर कंपन्यांसाठी हार्डवेअर डेव्हलपमेंट टूल आणि सॉफ्टवेअर प्रदान करते. परंतु सेल्सफोर्स कंपनीचा नफा त्यांचे प्लॅटफॉर्म भाडय़ाने देण्यावर अवलंबून आहे. औद्योगिक प्लॅटफॉर्म असलेल्या कंपन्यांबद्दल साहित्य आणि वस्तूंना स्थानिक इंटरनेटशी जोडणाऱया औद्योगिक इंटरनेटच्या प्रदात्यांकडे असते. स्पॉटिफाई आणि झिपकारसारख्या कंपन्या भाडय़ाने दिल्या जाणाऱया सेवांमध्ये वस्तूंचे रूपांतर करतात. रोल्स राईस कंपनी जेट इंजिन्स विकण्याऐवजी भरवसा भाडय़ाने घेते. जगातील सर्वात मोठी टॅक्सी-कंपनी उबरकडे कोणतेही वाहन नाही. अलिबाबा, सर्वात मौल्यवान किरकोळ विपेत्याकडे कोणतीही सूची नाही. एअरबॅबनच्या सर्वात मोठय़ा निवास प्रदात्याकडे कोणतीही स्थावर मालमत्ता नाही. अक्षरशः त्या मालमत्ता नसलेल्या कंपन्या आहेत. त्यांचा व्यवसाय आउटसोर्सिंग खर्चाद्वारे आणि व्हेंचर्स कॅपिटल वेल्फेअरद्वारे टिकतो. आजच्या जगातील प्लॅटफॉर्म कॅपिटलिझमची ही सर्वोत्तम उदाहरणे आहेत.
आजकाल बहुतेक व्यावसायिक व्यासपीठाचे भांडवलदार डेटा सेंटरमध्ये मोठय़ा प्रमाणात पैसे गुंतवत आहेत. डेटा संचयित करणे, व्यवस्थापित करणे आणि वितरित करण्यात डेटा सेंटरची भूमिका मुख्यत्वे त्यांच्या सेवांवर अवलंबून असते. डेटा सेंटर तीन प्राथमिक प्रकारच्या घटकांनी बनलेले असतात, गणना, साठवण आणि नेटवर्क. माहिती तंत्रज्ञान सेवा वितरीत करण्यासाठी डेटा केंदे महत्त्वपूर्ण आहेत, जेणेकरून नेटवर्क आणि इंटरनेट कनेक्टेड डिव्हाइस आणि अनुप्रयोग, वापरकर्ते आणि व्यवसाय प्रक्रियांमध्ये वेगवान वाढीद्वारे संप्रेषण, नेटवर्किंग आणि डेटा स्टोरेज सक्षम करता येईल. इंटरनेट ऑफ थिंग्ज (आय.ओ.टी.) आणि कृत्रिम बुद्धिमत्तेचा वापर पदार्थांची तपासणी करण्यासाठी केला जातो. याचा परिणाम बिग डेटामध्ये घातांकीय वाढ झाली आहे, ज्याने डेटा विश्लेषणावरील वाढीव फोकससह, जागतिक स्तरावर डेटा सेंटर्सचे मूल्य वाढलेले आहे. डेटा सेंटर व्यवसाय आणि औद्योगिक हेतूसाठी विविध प्रकारचे डेटा जतन करीत आहेत. डेटा जतन करणे हा व्यवसायाचा एक प्रकार आहे, जो बऱयाच औद्योगिक सेटअप्समध्ये वापरला जात आहे. डेटा सेंटर्समध्ये सर्व्हर, नेटवर्किंग इन्स्ट्रुमेंट्स आणि स्टोरेज उपकरणे असतात. डेटा सेंटर्स ही येणाऱया पिढय़ांची मध्यवर्ती संस्था मानली जातात. त्यामध्ये खालीलपैकी एक किंवा अधिक कार्ये करण्यासाठी आवश्यक असलेल्या ऊर्जा गहन संगणनास समर्थन देण्यासाठी सर्वसमावेशक यांत्रिक आणि विद्युत पायाभूत सुविधा निर्माण करित आहेत.
1. संगणक, सर्व्हर, स्विचेस, राउटर, डेटा स्टोरेज डिव्हाइस, रॅक आणि संबंधित उपकरणे यासारख्या आय.टी. उपकरणांचे भौतिक निवासस्थान डेटा सेंटर्समध्ये असते.
2. डिजिटल डेटाची साठवण, व्यवस्थापन, प्रक्रिया आणि देवाणघेवाण डेटा सेंटर्समध्ये असते. डेटा प्रोसेसिंगसाठी ऍप्लीकेशन सेवा किंवा व्यवस्थापनाची तरतूद, जसे की वेब होस्टिंग, इंटरनेट, इंट्रानेट आणि टेलिकम्युनिकेशन डेटा सेंटरसाठी आवश्यक आहेत. भारतात हा व्यवसाय झेप घेत आहे. गुगल, ऍपल, वेब रेर्क्स आणि मायक्रोसॉफ्ट सारख्या अनेक कंपन्या मोठय़ा गुंतवणूकीसह भारतात आपला पाया बनवत आहेत. ते भारतातील कुशल रोजगाराच्या मोठय़ा संधी निर्माण करतील. राज्ये आता अशा कंपन्यांसाठी रेड कार्पेट तयार करण्याच्या तयारीत आहेत. परिणामी ते देशात नवीन व्यावसायिक व्यासपीठाची (प्लॅटफॉर्म) भांडवलशाही तयार करीत आहेत आणि ते या कल्पनेचे समर्थन करीत आहेत.