साऱया जगास आर्थिक, राजकीय आणि बऱयाच प्रमाणात सामाजिक संकटात लोटणाऱया युक्रेन युद्धास आता जवळपास सव्वाशे दिवस होतात. जस जसे हे युद्ध लांबत चालले आहे तसतशी केवळ युक्रेन व रशियाचीच नाही तर जागतिक पातळीवरील हानीत कमी अधिक प्रमाणात वाढ होत आहे. हे युद्ध जेव्हा सुरू झाले तेव्हा हल्लेखोर रशियाचे अध्यक्ष ब्लादिमीर पुतीन यांची अटकळ ते लवकरच संपेल आणि आपण युक्रेनवर ताबा मिळवू अशी होती. पण तसेही झालेले नाही. या पार्श्वभूमीवर या युद्धात आतापर्यंत काय घडले आहे आणि पुढे काय शक्यता आहेत हे पाहणे महत्त्वाचे ठरते. या युद्धातील प्राणहानी पाहता, युक्रेनच्या अध्यक्षांनी दिलेल्या माहितीनुसार प्रत्येक दिवशी 100 युक्रेनियन सैनिकांचा बळी जात आहे. ब्रिटीश सरकारने केलेल्या सर्वेक्षणानुसार आतापर्यंत 15,000 रशियन सैनिक मारले गेले आहेत. सूत्रांनी वर्तविलेल्या अंदाजाप्रमाणे साधारण 25,000 नागरिक आतापर्यंत युद्धात ठार झाले आहेत. सदर युद्धात 40,000 रशियन सैनिक आतापर्यंत जखमी झाले आहेत. मानवाधिकाराशी संबंधित युक्रेनियन संसद आयोगाने वित्तहानीची आकडेवारी जाहीर केली आहे. त्यानुसार रशियाने आतापर्यंत युक्रेनमधील 38,000 रहिवासी इमारती उद्ध्वस्त केल्या आहेत. त्यातून 2,20,000 लोक बेघर झाले आहेत. बालवाडय़ा, शाळा, महाविद्यालये आणि विद्यापीठासारख्या एकूण 900 संस्थांना युद्धाचा फटका बसून अपरिमित नुकसान झाले आहे. यापैकी 80 तर पुरत्या उद्ध्वस्त झाल्या आहेत. 500 कारखाने आणि तितक्याच इस्पितळांना मोठी हानी पोहोचविली आहे. 300 कार्स आणि 50 रेल्वे पुलांचे उद्ध्वस्तीकरण झाले आहे. युनोच्या, निर्वासित विभागाच्या माहितीनुसार जवळपास 7 दशलक्ष लोकांनी युद्धादरम्यान युक्रेन सोडले आहे. युक्रेनमध्येच असलेल्या परंतु मूळ निवासांपासून विस्थापित झालेल्या नागरिकांची संख्याही 7 दशलक्ष आहे.
आता यानंतर आक्रमक रशिया आणि आक्रमणग्रस्त युक्रेन यांच्या आर्थिक हानीवर एक दृष्टीक्षेप टाकू. रशियन आक्रमणाचा निषेध नोंदवताना अमेरिका, युरोपियन आणि इतर काही देशांनी एका मोजणीनुसार पाच हजार विविध प्रकारचे निर्बंध आणि बंधने रशियावर आणली. त्याचा सर्वाधिक फटका रशियन अर्थव्यवस्थेचा मुलाधार असलेल्या इंधन, नैसर्गिक वायू या क्षेत्रांना बसला आहे. पश्चिमेतील विदेशी मुद्रा भांडारात असलेले 300 अब्ज किमतीचे रशियाचे सोने गोठवण्यात आले आहे. याचप्रमाणे या वर्षातील जानेवारी ते मार्च दरम्यान रशियातील प्रवासी वाहतूक 8 दशलक्ष प्रवाशांवरून 5 दशलक्ष प्रवाशांइतकी खाली आली आहे. गेल्या काही महिन्यात 1000 कंपन्यांनी रशियातील व्यवहार कमी केला आहे. रशियन स्टॉक एक्सचेंजचा आलेखही 40 टक्क्यांनी खाली घसरला आहे. युक्रेनच्या आर्थिक हानीची स्थितीही युद्धामुळे अत्यंत विदारक पातळीवर आहे. युक्रेन हा महत्त्वाचा कृषी उत्पादने असलेला देश आहे. युद्धस्थितीमुळे 220 टन धान्य हा देश निर्यात करू शकलेला नाही. रशियाने महत्त्वाची बंदरे ताब्यात घेतल्याने ही परिस्थिती ओढवली आहे. युक्रेनचे अध्यक्ष झेलेन्स्की यांनी तर आत शिरलेल्या रशियाने 50 लाख टन धान्य चोरल्याचा आरोप केला आहे. या युद्धाच्या दरम्यान युक्रेनच्या सकल राष्ट्रीय उत्पन्नातील 35 टक्के भाग नष्टप्राय झाला आहे.
प्रत्यक्ष सद्यस्थितीच्या संदर्भात, पाश्चिमात्य गुप्तचर विभाग आणि अमेरिकेशी संबंधित सूत्रांकडून पुढे आलेल्या माहितीनुसार इतक्या दिवसानंतर हे युद्ध आता अशा एका टप्प्यावर आले आहे की जिथून त्याचे दुरगामी परिणाम निर्धारित होतील. या निर्णायक स्थितीत पाश्चात्य सत्तांना काही कठोर निर्णय घेणेही क्रमप्राप्त होईल. या सत्तांनी आतापर्यंत युक्रेनला जो पाठिंबा देऊ केला, त्यामुळे या देशांच्या अर्थव्यवस्था आता तणावाखाली येत आहेत. त्याचप्रमाणे त्यांच्या राष्ट्रीय शस्त्रसाठय़ातही युक्रेनला पुरवठा केल्याने घट होत आहे. अमेरिकेचे संरक्षण सचिव लॉईड ऑस्टीन यांनी नुकतीच युक्रेनबद्दल चर्चा करण्यासाठी 50 देशांची एक बैठक बोलाविली होती. त्यात अमेरिकेद्वारे, युक्रेनला या देशांनी अधिक शस्त्रास्त्रे आणि युद्ध उपकरणे द्यावीत, असे आवाहन करण्यात आले. याचाच अर्थ आरंभी हा पुरवठा करणाऱया देशांचा उत्साह युद्ध जसे पुढे जात गेले तसा मावळत गेला आहे हा आहे. या बैठकीस उपस्थित युक्रेनच्या अधिकाऱयांनी हे युद्ध एका निर्णायक टप्प्यावर येत असताना पाश्चिमात्य आणि नाटो राष्ट्रांची शस्त्र पुरवठय़ाबाबतची बांधिलकी कमी होत असल्याचे निदर्शनास आणून आपले वैफल्य व्यक्त केले.
युद्ध निरीक्षकांच्या मते सध्या जी स्थिती आहे. त्यातून तीन शक्यता निर्माण होतात. युक्रेनमधील दोन महत्त्वपूर्ण पूर्व प्रांतात रशिया क्षेत्रलाभ मिळवत आगेकूच करेल. दुसरी शक्यता, युक्रेनचा बचाव जर जोरकस असेल तर युद्धाचा गतीरोध होऊन ते महिन्यांपर्यंत किंवा वर्षापर्यंत खेचले जाईल. या दरम्यान दोन्हीकडे मोठी प्राणहानी तर होईलच शिवाय जागतिक अर्थव्यवस्था अधिकच संकटात येत जाईल. तिसरी शक्यता ही की, रशिया आपल्या युद्ध उद्देशांचा पुनर्विचार करेल. जे काही पादाक्रांत केले त्या आधारे तो आपण युद्ध जिंकल्याचे जाहीर करेल आणि युद्ध थांबवेल. तथापि, सध्या तरी तिसरी शक्यता ही बऱयापैकी अशक्य असल्याचेही काही जणांचे मत आहे. त्यांच्या मते मिळवलेल्या क्षेत्रावरील पकड घट्ट करून त्याचा वापर करीत पुतीन आपले सैन्य युक्रेनमध्ये अधिकच पुढे घुसवतील.
एकंदरीत या युद्धात दोन्ही बाजूंची आणि जगाची हानी होत असली तरी ते थांबणे हे एकाचा विजय आणि दुसऱयाचा पराभव झाल्याशिवाय अशक्य आहे. युक्रेनचे सैन्य आणि स्वयंसेवक नागरिक आणखी किती दिवस लढा सुरू ठेवणार यावर सारे काही अवलंबून आहे. महत्त्वाचे म्हणजे, पुतीन यांच्या महत्त्वाकांक्षेत अजुनही खंड पडलेला नाही. त्यांना युद्धाच्या या टप्प्यावरही असे वाटते आहे की, युक्रेनच्या महत्त्वपूर्ण भागांवर अथवा संपूर्ण युक्रेनवर आपण प्रत्यक्ष नियंत्रण किंवा एक प्रकारचे राजकीय नियंत्रण आणू शकतो. आपण आणखी थोडी कळ सोसली तर युक्रेनला शस्त्रे, अन्नधान्ये आणि इतर प्रकारची मदत करणारी पाश्चिमात्य राष्ट्रे त्याच्या आर्थिक भाराने जेरीस येतील. मदत आटत जाईल तशी परिस्थिती आपणास अनुकुल होईल, असा पुतीन यांचा होरा आहे. युक्रेनची पाश्चिमात्य मित्र राष्ट्रे देखील आता युद्ध संपण्याची वाट पहात आहेत. त्यापैकी काही राष्ट्रांनी तर युक्रेनला आतापर्यंत युद्ध जिंकण्याइतकी शस्त्रास्त्रे दिली आहेत, अशी भूमिका घेतली आहे. त्यातच युद्धापर्यंत रशियाशी मित्रत्व जोपासणाऱया फ्रान्सचे अध्यक्ष इम्यॅन्युअल मॅक्रॉन यांनी अलीकडेच, ‘रशियास या आक्रमणाबद्दल अपमानित करू नका’, असे वक्तव्य करून युद्ध थांबविण्याची जबाबदारी असलेल्या मॅक्रॉन यांचे हे वक्तव्य युक्रेनियनांचे नीतीधैर्य खचवणारे आहे, अशा प्रतिक्रिया यानंतर उमटल्या आहेत. ही सारी परिस्थिती पहाता युद्ध आता कुठेतरी थांबावे इतकीच अपेक्षा करणे सर्वांच्या हाती आहे.
-अनिल आजगावकर