‘कोरोना’चा संसर्ग उतरत असताना ‘मंकीपॉक्स’ने जगभरात थैमान घातले आहे. वाढत्या संसर्गामुळे जागतिक आरोग्य संघटनेने ‘आरोग्य आणीबाणी’ जाहीर केली आहे. ‘मंकीपॉक्स’ आजार हा 70 हून अधिक देशांत पसरला असून, भारतातही या आजाराने शिरकाव केला आहे. केरळपाठोपाठ नवी दिल्ली येथेही ‘मंकीपॉक्स’चा रुग्ण आढळून आला असून, केंद्रीय आरोग्य विभागाने सर्व राज्यांना अलर्ट राहण्याच्या सूचना दिल्या आहेत. या पार्श्वभूमीवर सर्व राज्यांमधील आरोग्य विभाग सतर्क होताना दिसत आहे. ‘मंकीपॉक्स’ने अनेक देशांत हातपाय पसरले असले, तरी घाबरून जाण्याचे कारण नाही. योग्य काळजी घेतल्यास त्यावर नक्कीच नियंत्रण प्राप्त करता येईल, असे आरोग्यतज्ञांनी म्हटले आहे. त्यामुळे मंकीपॉक्सशी यशस्वीपणे मुकाबला करण्यासाठी कोविड काळातील सुरक्षा नियमांचेच पुन्हा काटेकोर आचरण करणे महत्त्वाचे ठरणार आहे.
‘मंकीपॉक्स’ आजार नवीन नाही
‘मंकीपॉक्स’ हा एक विषाणूजन्य आजार असून, 1970 मध्ये या आजाराचा पहिला रुग्ण कांगो या देशात आढळला होता. ‘ऑर्थोपॉक्स व्हायरस’ या डीएनए प्रकारच्या विषाणूमुळे हा आजार होतो. तसेच काही प्रकारच्या खारी आणि उंदरामध्ये विषाणू आढळून आल्यामुळे हे प्राणी या विषाणूचा नैसर्गिक स्त्राsत आहेत. प्रामुख्याने मध्य आणि पश्चिम आफ्रिकेतील उष्णकटिबंधीय रेनफॉरेस्ट भागात हा विषाणू आढळतो. बेनिन, कॅमेरून, मध्य आफ्रिका, काँगो, गॅबॉन, घाना, आयव्हरी कोस्ट, लायबेरिया, नायजेरिया, काँगोचे प्रजासत्ताक, सिएरा लिओन आणि दक्षिण सुदान या देशांमध्ये प्रामुख्याने प्राण्यांमध्ये मंकीपॉक्स हा आजार आढळतो. मात्र, आता इतर प्रदेशांमध्ये तो मानवामध्ये प्रसारित होत आहे. आतापर्यंत युरोप, ऑस्ट्रेलिया, बेल्जियम, कॅनडा, जर्मनी, फ्रान्स, इटली, पोर्तुगाल, स्पेन यासह एकूण 12 देशांत या विषाणूचे 92 रुग्ण आढळून आले आहेत. भारतात सर्वप्रथम केरळमध्ये ‘मंकीपॉक्स’चा रुग्ण आढळून आला. ‘मंकीपॉक्स’हा विषाणू नवीन नसून, तो पन्नासहून अधिक वर्षांपासून अस्तित्वात आहे.
मंकीपॉक्स हा आजार नेमका काय?
मंकीपॉक्स हा विषाणूजन्य झुनोटिक रोग असून, त्याचे चिकित्सीय सादरीकरण देवी रोगासारखे आहे. देवीचा रोग ज्या विषाणूमुळे होतो त्याच विषाणूचा हा एकप्रकारे उपप्रकार आहे, असे आपण म्हणू शकतो. संसर्ग झालेल्या रुग्णाशी जवळचा संबंध आल्यास हा रोग वेगाने पसरतो.
मंकीपॉक्सची लक्षणे काय?
ताप आलेल्या व्यक्तीमध्ये जी सामान्य लक्षणे दिसतात, तीच लक्षणे मंकीपॉक्सच्या रुग्णांमध्ये दिसून आली आहेत. ताप, डोकेदुखी, स्नायू दुखणे, पाठदुखी, थकवा किंवा त्वचारोग ही या रोगाची लक्षणे आहेत. संक्रमित रुग्णाच्या संपूर्ण शरीरावर आणि चेहऱयावर पुरळ येतात. रुग्ण बरा झाल्यावर हे पुरळाचे डाग तसेच राहतात. या विषाणूचा शरीरात प्रवेश झाल्यापासून ते प्रत्यक्ष लक्षणे दिसण्याचा कालावधी साधारणतः 7-14 दिवसांचा असतो. पुरळ दिसण्याच्या 1-2 दिवस आधीच संक्रमित व्यक्ती ही रोग प्रसारित करू शकते. तसेच पुरळांची सर्व खपली जाईपर्यंत संसर्ग राहू शकतो. लहान मुलांमध्ये या विषाणूची लक्षणे तीव्रतेने आढळतात. या आजाराचा मृत्यूदर सर्वसाधारणपणे 3 ते 6 टक्के आहे.
संशयित रुग्णांची ओळख
मागील 3 आठवडय़ात मंकीपॉक्सबाधित देशांमध्ये किंवा राज्यामध्ये प्रवास केलेल्या व्यक्तीमध्ये शरीरावर अचानक पुरळ उठणे, सूजलेल्या लसिका ग्रंथी, ताप, डोकेदुखी, अंगदुखी, प्रचंड थकवा अशी लक्षणे आढळली आहेत. अशा व्यक्तींना संशयित रुग्ण म्हणून ओळखले जाते.
संभाव्य रुग्ण
ज्या कारणाने या आजाराचा प्रसार, संसर्ग होतो, अशा प्रकारच्या संपर्क संशयित रुग्णांशी आलेली व्यक्ती संभाव्य रुग्ण मानण्यात येते.
निश्चित निदान तंत्र
प्रयोगशाळेत पी.सी.आर. चाचणी अथवा सिक्वेन्सिंगद्वारे या आजाराचे निदान केले जाते. मंकीपॉक्सचा प्रसार रोखण्यासाठी निदान झालेल्या रुग्णाच्या कपडय़ांशी अथवा अंथरुण-पांघरुणाशी संपर्क येऊ न देणे, हातांची स्वच्छता ठेवणे, आरोग्य संस्थांमध्ये मंकीपॉक्स रुणांवर उपचार करताना पीपीई किटचा वापर करणे आदी काळजी घ्यावी.
मंकीपॉक्स सर्वेक्षण
मंकीपॉक्सचा एक रुग्णदेखील साथरोग उदेकास पूरक आहे. अशा प्रत्येक रुग्णाचे शीघ्र प्रतिसाद पथकामार्फत सर्वेक्षण करण्यात येणार आहे. या रुग्णांचे रक्त, रक्तद्रव, फुटकळय़ातील द्रव आणि मूत्र हे नमुने संकलित करून पुणे येथील राष्ट्रीय विषाणू विज्ञान संस्थेत पुढील चाचणीसाठी पाठविण्यात येतील. प्रत्येक बाधित रुग्णाच्या निकट संपर्कातील व्यक्तींचे सर्वेक्षण करण्यात येणार आहे. संशयित रुग्णांवर विलगीकरणात उपचार करण्यासाठी आवश्यक यंत्रणा उभारण्यात येणार आहे.
मंकीपॉक्सचा संसर्ग कसा होतो?
मंकीपॉक्स संक्रमित रुग्णाच्या संपर्कात आलेल्या लोकांना या विषाणूचा संसर्ग होऊ शकतो. त्वचा, श्वासनलिका, डोळे, नाक किंवा श्वसनावाटे हा विषाणू आपल्या शरीरात प्रवेश करू शकतो. प्राण्यांमार्फतही हा विषाणू पसरतो, असे तज्ञांकडून सांगण्यात आले आहे.
काय खबरदारी घ्यावी?
या विषाणूचे संक्रमण प्रामुख्याने श्वसनामुळे आणि त्वचेच्या संपर्कामुळे होते. त्यामुळे संक्रमित रुग्णाच्या शरीरातील द्रव किंवा घाव सामग्रीचा प्रत्यक्ष संपर्क टाळावा. त्याच्या दूषित बिछान्याद्वारे आणि कपडय़ांच्या माध्यमातूनही या आजाराचे संक्रमण होऊ शकते, त्यामुळे त्याचाही स्पर्श टाळावा. प्राण्यांमध्ये या विषाणूचा प्रसार वाढला, तर प्राण्यांच्या दीर्घकाळ जवळ राहू नये. तसेच त्यांचे मांसही खाणे बंद करावे.
रुग्ण व्यवस्थापन आणि विलगीकरण
‘मंकीपॉक्स’ रुग्णाला विलगीकरण कक्षात किंवा घरच्या घरी वेगळय़ा खोलीत ठेवावे. या ठिकाणी स्वतंत्र वायुविजन व्यवस्था असावी. रुग्णाने त्रिस्तरीय मुखपट्टीचा (ट्रिपल लेयर मास्क) वापर करावा. कातडीवरील पुरळ, फोड नीट झाकण्यासाठी त्याने लांब बाह्याचे शर्ट आणि पायघोळ पॅन्ट असा पोषाख वापरावा. जोपर्यंत रुग्णाच्या कातडीवरील पुरळ, फोड पूर्णपणे बरे होत नाहीत आणि त्यावरील खपल्या गळून जात नाही तोपर्यंत त्याला विलगीकरणात ठेवावे. पुरेशा प्रमाणात हायडेशन मिळेल. याची दक्षता घ्यावी.
मंकीपॉक्सवर उपचार काय?
मंकीपॉक्सवर अद्याप कोणताही सुरक्षित आणि सिद्ध उपचार नाही. परंतु हा आजार रोखण्यासाठी स्मॉल पॉक्स वॅक्सिन, अँटीव्हायरल आणि व्हीआयजी यांचा वापर केला जाऊ शकतो. स्?मॉल पॉक्स लस मंकीपॉक्स रोखण्?यासाठी 85 टक्के प्रभावी ठरली आहे. अशा रुग्णांनी पुरेशा प्रमाणात आहार घ्यावा, तसेच शरीरात पाण्याची कमतरता जाणवणार नाही, याची काळजी घ्यावी.
‘मंकीपॉक्स’चे जगभरात 16 हजारहून अधिक रुग्ण आढळून आल्याने केंद्रीय यंत्रणा जागृत झाल्याने त्याबाबत केंद्राकडून आढावा बैठक घेण्यात आली आहे. नागरिकांनी घाबरून न जाता काळजी घेण्याची गरज आहे. कोरोनाकाळात जसे नियमांचे पालन केले, त्याप्रमाणेच सर्वांनी नियमांचे पालन करणे गरजेचे आहे, असा सल्ला तज्ञ देतात.
‘मंकीपॉक्स’चा विषाणू वेगळा करण्यात शास्त्रज्ञांना यश
‘मंकीपॉक्स’चा एक रुग्ण सापडणे हा साथीचा उदेक असतो. हा उद्रेक रोखण्यासाठी राष्ट्रीय विषाणू संस्थेमध्ये (एनआयए) शास्त्रज्ञ अथक मेहनत घेत होते. त्यांच्या टीमला रुग्णांच्या नमुन्यातील ‘मंकीपॉक्स’चा विषाणू वेगळे करण्यात यश आले आहे. त्यामुळे जिवंत विषाणूच्या साहाय्याने टेस्टिंग किट शोधणे आणि लसीवर काम करणे शक्य होणार आहे.
‘स्वाईन फ्ल्यू’ आणि ‘डेंग्यू’चाही वेगाने फैलाव
दुसऱया बाजूला विविध साथीच्या आजारांनीही देशातील विविध शहरांना विळखा घातल्याचे दिसून येते. अनेक शहरांत ‘स्वाईन फ्लू’चा फैलाव वेगाने होत आहे. महाराष्ट्रात ‘स्वाईन फ्लू’चे सर्वाधिक रुग्ण हे मुंबईत आढळून आले आहेत. त्यामुळे मुंबईत यंत्रणा सतर्क झाली आहे. रुग्णांसाठी स्वतंत्र कक्ष स्थापन केला आहे. ‘डेंग्यू’चा प्रसारही वेगाने वाढत आहे. डेंग्यूच्या तापाने प्लेटलेट्स नष्ट होतात आणि नवीन तयार होण्याचे प्रमाण खूप कमी झाल्याने शेवटी प्लेटलेट्सची संख्या कमी होत जाते. त्यामुळे रक्तपेंढय़ांमध्ये प्लेटलेट्सच्या मागणीत वाढ झाली आहे. त्याचबरोबर मलेरिया, चिकनगुनिया अशा विविध आजारांनीही सध्या डोके वर काढले आहे. या पार्श्वभूमीवर डास उत्पत्तीची ठिकाणे लवकरात लवकर स्वच्छ करण्याचे आवाहन आरोग्य विभागातर्फे करण्यात आले आहे.
मागची दोन वर्षे कोरोनाशी लढण्यात गेली. आता कोरोना उतरणीला लागलेला असतानाच मंकीपॉक्सचा विषाणू सक्रिय झाला आहे. या माध्यमातून पुन्हा एक आव्हान जगापुढे उभे ठाकले आहे. अर्थात योग्य काळजी घेतली, तर आपण हा आजारही नियंत्रणात ठेवू शकतो. साथीचे आजार आणि माणूस यांच्यातील संघर्ष शेकडो वर्षांपासून सुरू आहे. हा संघर्ष भविष्यातही होत राहणारच आहे. त्याकरिता आरोग्य जागरुकता व स्वच्छता, या दोहोंची कास धरावीच लागेल. त्यातूनच आपण मंकीपॉक्ससारख्या आजारांशी यशस्वीपणे मुकाबला करू शकतो.
संकलन ः सुकृत मोकाशी, पुणे