मिखाईल गोर्बाचेव्ह यांचे नाव मी बालपणात आदराने घेत होतो. भारताचा मित्र आणि अमेरिकेचा शत्रू असलेल्या युनाईटेड स्टेट्स ऑफ सोव्हिएत रशियाचा सर्वेसर्वा म्हणून मिखाईल गोर्बाचेव्ह प्रख्यात होते. 1985 साली त्यांच्या हाती सोव्हिएत रशियाची सत्तासूत्रे हाती आली. त्यांनी 1937 पासून रशियाचे हुकुमशहा स्टेलिन यांनी चालविलेली जागतिक अराजकता समाप्त करण्यासाठी पुढाकार घेऊन 1987 साली अमेरिकेबरोबर शीतयुद्ध समाप्तीचा ऐतिहासिक करार करण्याबरोबरच रशियाच्या हुकुमशाही पंजात अडकलेल्या 15 स्वायत्त देशांना स्वतंत्र घोषित करण्याचा अधिकार दिला.
युनाईटेड स्टेट्स ऑफ सोव्हिएत रशियाचे शेवटचे सर्वेसर्वा आणि रशियाचे पहिले राष्ट्राध्यक्ष मिखाईल गोर्बाचेव्ह यांचे 30 ऑगस्ट 2022 रोजी त्यांच्या 91 व्या वर्षी निधन झाले. गोर्बाचेव्ह यांचा जन्म 2 सप्टेंबर 1931 रोजी रशिया युक्रेनच्या सीमाभागात स्टावरोपोल येथे एका शेतकरी कुटुंबात झाला. गोर्बाचेव्ह यांच्या आजोबाना तत्कालीन हुकुमशाहा जोझेफ स्टॅलिन यांच्या आदेशानुसार नऊ वर्षांसाठी कामगारांच्या छावणीमध्ये पाठविले होते. त्यामुळे गोर्बाचेव्ह यांचे बालपण शेतकामातच गेले. ते सामुहिक शेतीसाठी कृषी अवजार ऑपरेटर म्हणून काम करत होते. 1950 साली त्यांनी कायद्याचे शिक्षण घेण्यासाठी मॉस्कोमधील राज्य विद्यापीठ गाठले. त्याच ठिकाणी त्याला तत्वज्ञानाचे शिक्षण घेणारी राईसा जीवनसखी म्हणून भेटली. 1957 साली हे नवदाम्पत्य स्टावरोपोल या गोर्बाचेव्ह यांच्या मूळ गावी परतली.
स्टावरोपोल ही मिखाईल गोर्बाचेव्ह यांची जन्मभूमी आणि कर्मभूमी बनली. याच गावात त्याला 17 व्या वर्षी रेड बॅनरची उपाधी मिळाली होती. तो लहानपणापासून हुरहुन्नरी व तल्लख बुद्धीचा मुलगा म्हणून परिचीत होता. त्यावेळी त्यांनी आपल्या कर्तबगारीतून कृषी अवजारांचा ऑपरेटर म्हणून चांगली कामगिरी करून विक्रमी धान्य उत्पादन घेण्यासाठी आपली कुशलता पणाला लावली होती. त्यासाठी किशोरवयातच त्याला रेड बॅनरचा सन्मान मिळाला होता. याच कुशलतेतून तो कम्युनिस्ट पक्षाच्या सक्रिय कार्यात सहभागी झाला. पुढे वयाच्या 49 व्या वर्षी 1979 साली त्याला कम्युनिस्ट पक्षाची सर्वोच्च कार्यकारिणी पॉलिटब्युरोत स्थान मिळाले. कम्युनिस्ट पक्षाच्या इतिहासात पॉलिटब्युरोत स्थान मिळविणारा तो सर्वात तरुण नेता बनला होता.
1985 साली ते कम्युनिस्ट पक्षाचे सर्वोच्च पद असलेल्या महासचिव पदावर आरूढ झाले. कम्युनिस्ट पक्षाचे महासचिव म्हणून ते युनाईटेड स्टेट्स ऑफ सोव्हिएत रशियाचे सर्वेसर्वा बनले. मात्र त्यांनी हुकुमशाहा बनण्यापासून स्वतःला रोखले. जागतिक राजकारणात हा काळ अत्यंत तणावपूर्ण स्थितीत होता. जगातील दोन महासत्ता आपआपले वर्चस्व सिद्ध करण्यासाठी इरेला पेटल्या होत्या. युनाईटेड स्टेट्स ऑफ सोव्हिएत रशियाच्या नेत्यांनी दक्षिण अमेरिका खंडावर रशियन आंतरखंडीय क्षेपणास्त्रे बसविण्याचा प्रयत्न चालविला होता. रशियाच्या युद्धनौका अशाप्रकारची क्षेपणास्त्रे क्युबाच्या बंदराकडे जात असताना अमेरिकन नौदलाने रोखून ती परत पाठविण्याचे धाडस केले होते. त्यामुळे तिसऱया जागतिक युद्धाची भीतीही निर्माण झाली होती. अशा या कठीण प्रसंगी मिखाईल गोर्बाचेव्ह यांच्या हातात युनाईटेड स्टेट्स ऑफ सोव्हिएत रशियाचे नेतृत्व आले होते. युनियनचे सर्वोच्च नेते बनल्यानंतर केवळ जगभरात साम्यवाद वाढविण्यावर भर द्यायचा अशी एक शिस्त बनली होती.
अशावेळी मायभूमीतील स्थिती काय आहे, यापेक्षा जागतिक राजकारणात श्रेष्ठता प्राप्त करण्याची विकृती जडली होती. या विकृतीला बळी न पडण्याचा मिखाईल गोर्बाचेव्ह यांनी आपल्या मनाशी निर्धार केला होता.
चोखाळलेल्या वाटेपेक्षा वेगळा मार्ग स्वीकारत गोर्बाचेव्ह यांनी रशियात खुलेपणा आणि पुनर्बांधणीची घोषणा केली. त्यांनी आपल्या कारकिर्दीत दोन घोषणांना प्राधान्य देण्याचे ठरविले. त्यानुसार त्यांनी युनाईटेड स्टेट्स ऑफ सोव्हिएत रशियामध्ये लोकशाहीची स्थापना करण्यासाठी पावले उचलली. लोकशाहीबरोबरच बंदिस्त अर्थव्यवस्थेत खुलेपणा आणण्यासाठी मर्यादित स्वरुपात खासगीकरणाच्या शिरकावाला मान्यता दिली.
1937 ते 1985 या काळात जागतिक महासत्ता बनण्याच्या उद्वेगात सोव्हिएत युनियनला मोठय़ा आर्थिक पेचप्रसंगात आणून ठेवले होते. त्यासाठी उदारीकरण आणि पुढे देशाच्या आर्थिक सक्षमीकरण करण्याचे ध्येय गोर्बाचेव्ह यांनी ठेवले. तर दुसऱया बाजूने महासत्तेच्या खेळातून माघार घेण्याचा मनसुबा दाखविला. त्यानुसार निश्चित योजनाबद्ध कार्यक्रमानुसार 1987 साली अमेरिकेचे तत्कालीन राष्ट्राध्यक्ष रोनाल्ड रेगन यांच्याबरोबर शांततेचा करार अंमलात आणला.
अमेरिकेबरोबर झालेल्या कराराप्रमाणे युनाईटेड स्टेट्स ऑफ सोव्हिएत रशियाने आपल्या आक्रमक धोरणाला लगाम घातला. 1989 साली अफगाणिस्तानातून रशियन सैन्य माघारी घेण्याचा निर्णय झाला. 25 डिसेंबर 1991 साली देशात लोकशाही लागू करतानाच रशियाच्या अमलाखाली युनाईटेड स्टेट्स ऑफ सोव्हिएत रशिया या नावाने ओळखल्या जाणाऱया 15 देशांच्या समूहाला विघटनाची मोकळीक दिली. या निर्णयानंतर जवळपास सर्वच देशांनी आपले स्वतंत्र अस्तित्व जाहीर केले. तर विघटनानंतरच्या रशियात लोकशाही प्रस्थापित होऊन मिखाईल गोर्बाचेव्ह हे राष्ट्राध्यक्ष आणि पंतप्रधान म्हणून बोरिस येल्सीन यांची निवड केली. गोर्बाचेव्ह यांच्या मवाळ धोरणाचा फायदा उठवत बोरिस येल्सीन यांनी देशाची सारी सत्तासूत्रे हाती घेऊन पुढे राष्ट्राध्यक्षपदावर आरूढ झाले.
जागतिक शांततेसाठी 1990 साली मिखाईल गोर्बाचेव्ह यांना शांततेचे नोबेल पारितोषिक देऊन गौरवण्यात आले. मात्र त्यांचे रशियातील स्थान रसातळाला पोहोचले. गोर्बाचेव्ह यांचे खुलेपण कम्युनिस्ट पक्ष आणि बहुतांश जनतेच्या पचनी पडले नाही. यासाठीच त्यांना 1996 साली राष्ट्राध्यक्षपदाच्या निवडणुकीत केवळ 0.5 टक्के लोकांचा पाठिंबा मिळवून ते चक्क सातव्या स्थानावर पोहोचले. तर निधनानंतर त्यांच्या पार्थिवाचा दफनविधी राष्ट्रीय सन्मानाशिवाय आणि राष्ट्राध्यक्षांच्या उपस्थितीविना होत आहे. रशियातील जनतेतही विशेष आधरभाव राहिलेला नाही. जागतिक नेत्याच्या अंतिम समयी झालेली ही एक शोकान्तिकाच म्हणावी लागेल.
प्रशांत कामत