देशी आर्थिक राजधानी तर महाराष्ट्रासारख्या एका मोठय़ा राज्यी राजधानी म्हणून परिािात असणारी मुंबई सध्या दिवसेंदिवस हवा दर्जा खालावत ाााललेला असल्याने जगातील सर्वाधिक प्रदुषित शहरांया नामावलीत हे शहर पाकिस्तानातील लाहोराया पाठोपाठ द्वितीय क्रमांकावर आलेले आहे. स्वीस संस्थेने जगभरातील प्रदुषित शहरीं जी यादी सध्या प्रकाशित केलेली आहे, त्यात अत्यंत खराब हवा दर्जा असलेल्या शहरांत मुंबईााा समावेश करण्यात आलेला आहे. भारतीय स्वातंत्र्यानंतर स्वकीयांया राजवटीत खरेतर इथल्या प्रत्येक नागरिकाला शुद्ध हवा, निर्मळ पाणी, सकस, पौष्टिक आहार मिळणे गरजो असताना, आज जे अन्न, पाणी मिळत आहे, त्यातल्या प्रदुषणाने इथल्या सर्वसामान्य जनतो जगणे असंख्य संकटांनी ग्रस्त केलेले आहे. सांडपाणी, केरकारा यो व्यवस्थापन करण्याया दृष्टीने गेल्या पाव शतकापासून आपल्या सरकार आणि समाजाकडून हेतुपुरस्सर दुर्लक्ष झाल्याकारणाने हवा, ध्वनी, जल, मृदा प्रदुषणी समस्या देशभर शिगेला पोहालेली आहे आणि मुंबईसारख्या महानगरी स्थिती तर भयानक झालेली आहे.
झपाटय़ाने वाढणारी लोकसंख्या, वारेमाप केली जाणारी जंगलतोड त्याप्रमाणे विलक्षण गतीने गायब होणाऱया पाणथळाया जागा आणि संकटग्रस्त जलस्रोत यामुळे मुंबई आधा धोक्याया उंबरठय़ावरती उभी आहे. उघडय़ावरती मोठय़ा प्रमाणात केरकारा जाळण्याबरोबर जीवाश्म इंधना होणारा वाढता वापर यामुळे कर्बवायाया उत्सर्जनात लक्षणीय अभिवृद्धीमुळे मुंबई महानगरातल्या हवी गुणवत्ता खराब झालेली आहे. प्रदुषित हवाया वाढत्या अतिरेकामुळे येथील नागरिकांना श्वसनाया गंभीर समस्यांना सामोरे जाण्यी वेळ आलेली आहे. वारंवार तापमानात होणारी घट आणि सागरातून येणाऱया वाऱया कमी वेग यामुळे प्रदूषक धूर, केरकाऱयाया जळत्या ढिगाऱयांतून निघणारा धूर आणि वातावरणात धुळो साम्राज्य वाढत ााालल्याने, मुंबईसारख्या शहरात प्रदूषण ााढत्या क्रमावर आहे. हवाया गुणवत्तेााा निर्देशांक खराब नोंदविला गेल्याकारणाने मुंबईााा समावेश भारतातल्या सर्वांत प्रदुषित शहरांया यादीत झालेला आहे. 2019 साली भारती राजधानी असणारी दिल्ली हे प्रदुषित शहरांया यादीत अग्रस्थानी होते. हिवाळय़ात दिल्लीतील प्रदुषणात मोठय़ा प्रमाणात वाढ व्हायी परंतु उत्तर भारतातल्या बऱया राज्यांत जंगलात लागणाऱया आगाया वणव्यांया संख्येत घट झाल्याने, दिल्लीतल्या प्रदुषणात सुधारणा झालेली आहे. मुंबईत सध्याया मोसमात आर्द्रताया उााा पातळीमुळे हवा प्रदुषणात लक्षणीय वाढ झाल्यो स्पष्ट झालेले आहे. वर्षाया 365 दिवसांत 250 दिवस मुंबईत प्रदुषणा वारेमाप कहर असल्याकारणाने तेथील लोकां श्वास गुदमरण्यी वेळ येत असते. मुंबईसह देशभरात ठिकठिकाणी हवामानात झालेल्या लक्षणीय बदलामुळे तेथील लोकांना अवकाळी पावसासह गारपिटा मारा सहन करावा लागला. महाराष्ट्रातल्या धुळे जिल्हय़ात झालेल्या गारपिटीमुळे तेथील शेतकऱयांया पिकीं मोठय़ा प्रमाणात नासाडी झालेली आहे.
आजाया घडीस विविध कारणांमुळे मुंबईतल्या वायू प्रदुषणात वाढ झाल्याने तेथील बऱया लोकीं फुफ्फुसे काळी पडल्यो वांद्रे येथील प्रयोगाअंती स्पष्ट झालेले आहे. वांद्रे येथे वाढत्या हवा प्रदुषणो फुफ्फुसावरती काय गंभीर परिणाम होतात, याविषयो संशोधन करणाऱया संस्थेने वाहनातून होणाऱया कर्बवायाया उत्सर्जनामुळे आणि वाढत्या धुळाया प्राबल्यामुळे फुफ्फुसी स्थिती बिकट होत असल्या निष्कर्ष काढलेला आहे. मुंबईतल्या रस्त्यांवर विविध प्रकाराया वाहनीं वाढती संख्या, कारखाने आणि अन्य औद्योगिक आस्थापनीं वाढणारी संख्या आणि जंगली अपरिमितपणे होणारी तोड यामुळे वृद्धिंगत होणारे धुळो साम्राज्य यामुळे प्रदुषणो प्रमाण वाढत ाााललेले असून, हवा एकंदर दर्जा दिवसेंदिवस खालावत ाााललेला आहे, ही गंभीर बाब ठरलेली आहे. एकेकाळी सात बेटांनी समृद्ध असलेल्या मुंबईाााr, गेल्या शंभर वर्षांत वाढती लोकसंख्या, घरे, इमारती यांया प्रमाणात झालेली वाढ यामुळे एका नियोजना अभाव असलेल्या बकाल महानगराया दिशेने वाटाल झालेली आहे आणि अशा कारणांपायी हवाया प्रदुषणा निर्देशांक खराब स्थितीला पोहालेला आहे. हवा प्रदुषणाने ग्रस्त मुंबईाााr स्थिती सुधारण्यासाठी मुंबई महापालिकाया यंदाया अर्थसंकल्पात पडसाद उमटलेले असून, हवा दर्जा सुधारण्यासाठी पांवीस कोटी ापयीं तरतूद करण्यात आलेली आहे. हवेतले वाढते धुळो प्रस्थ कमी करण्यासाठी ऊर्जेवर ााालणारी झाडलोट यंत्रणा, गाडय़ांवर प्रस्थापित केलेली हवा सुधारणा यंत्रे उपयोगात आणलेली आहेत. ठिकठिकाणी जुनी बांधकामे नष्ट करून नव्या इमारतीं होणारी वाढती बांधकामे धुळो प्रस्थ वाढविण्यास कारणीभूत ठरलेली आहेत. स्वयांलित हवा सुधारणा यंत्रांााा वापर होण्याबरोबर हिरव्यागार वृक्ष-वेलांया आाछादनात वृद्धी होण्यासाठी लोकसहभागातून प्रयत्न होण्यी नितांत गरज आहे. मुंबईतल्या प्रत्येक घरोघरी हिरवाईााs प्रमाण वाढविण्याया दृष्टीने प्रामाणिकपणे प्रयत्न झाले तर हवा खराब होत असलेला दर्जा सुधारणे शक्य आहे. तुळस, कडुलिंब, करंजेल अशा वृक्षांाााr लागवड जेथे शक्य असेल तेथे करून कर्बवायाया प्रमाणावर आळा घालण्याया दृष्टीने संघटित प्रयत्नीं गरज आहे. दररोज वाहनांतून निघणारा धूर त्याप्रमाणे कारखान्यांतून होणारे कर्बवायो उत्सर्जन यामुळे मुंबईतली हवी गुणवत्ता खालावत ाााललेली आहे. दिल्लीत ज्याप्रमाणे हवा गुणवत्ता व्यवस्थापनासाठी प्रयत्न करण्यात आले, त्या कित्ता मुंबईत गिरविण्यी गरज आहे.
वाढत्या हवा प्रदुषणाला ज्या बाबी कारणीभूत ठरत आहेत, त्यांयावर नियंत्रण कसे प्रस्थापित करणे शक्य आहे, या कृती आराखडा सरकार आणि समाजाने एकत्रित येऊन करण्याबरोबर त्यी अंमलबजावणी करण्यो प्रयत्न झाले पाहिजेत. अनेक वर्षे प्रलंबित असलेली बांधकामे आणि नवीन बांधकामे करण्यासाठी जी तोडफोड त्याप्रमाणे मोठय़ा प्रमाणात होणाऱया खोदकामांवरती नियंत्रण आणण्यी गरज आहे. केर-कारा विल्हेवाट लावण्याऐवजी बऱया ठिकाणी तो जाळण्याकडे लोकां कल वाढत ाााललेला आहे. बेकरी, भोजनालये अशा आस्थापनांत कोळसा किंवा लाकडे जाळली जातात आणि त्यातून निघणारा धूर, त्याप्रमाणे वाहनांतून होणारे कर्बवायो उत्सर्जन यामुळे मुंबई महानगरातली एकंदर परिस्थिती हवा दर्जा खालावण्यासाठी कारणीभूत ठरलेली आहे. तापमानातील घट आणि प्रदुषित घटकांया वाढत्या प्रमाणामुळे मुंबईतील माझगाव, कुलाबा, अंधेरी, मालाड, ााsंबूर या भागासह नवी मुंबईतील हवा प्रदूषण अतिगंभीर वळणावर पोहालेले आहे. नायट्रोजन डाय ऑक्साईड, कार्बन डाय ऑक्साईड, सल्फर डाय ऑक्साईड अशा बऱया प्रदुषणा कहर मांडणाऱया वायों प्रमाण झपाटय़ाने वाढत ाााललेले आहे. जगात हवा प्रदुषणामुळे जे विविध आजार उद्भवतात त्यात मृत्युमुखी पडणाऱयांया संख्येत मुंबई हे महानगर गेल्या दोन वर्षांपूर्वी पाव्या क्रमांकावर असल्यो ग्रीनपिस संस्थाया अहवालात नमूद केले होते. सध्या स्वीस संस्थाया संशोधनानुसार हवा प्रदुषणा कहर मुंबईत सुरू असून, दिल्ली शहराला मागे टाकून हवा प्रदुषणात मुंबई अग्रस्थानी पोहालेली आहे, ही बाब तेथील मानवी समाजाया अस्तित्वाप्रमाणे जैविक संपदेलाही घातक असून, तेथील हवा दर्जा सुधारण्यासाठी प्रामाणिक प्रयत्न गरजो आहेत. – राजेंद्र पां. केरकर