कोणत्याही शुभकार्याचा आरंभ गणेशाला वंदन करूनच करायचा अशी सर्वांचीच श्रद्धा आहे. पूर्वी लहान मुलांच्या शिक्षणाची सुरुवात व्हायची तीच मुळी
श्रीगणेशाने! ग्रंथ असो वा पोथी, पहिले स्तवन गणेशाचेच आढळते. पत्र, यादी, टिप्पण लिहिताना गणेशाप्रती ‘।।श्री।।’ असे लिहिले जाते. कीर्तन, भारुड, भजन, ओवी, लावणी इतकेच नव्हे तर नमनाला सुरुवात होते तीच मुळी ‘पयले नमन गणेशदेवाला’ यानेच. प्रथम पूजेचा मानकरी ओंकार गणेश, जो गणांचा पती आहे. बुद्धीचा अधिपती आहे आणि म्हणूनच मंगलकार्य आदीप्रसंगी त्याचे प्रथम पूजन करतात.
विद्यारंभे विवाहेच। प्रवेशे निर्गमे तथा।
संग्रामे संकटे चैव। विघ्नस्तस्य न जायते।।
विद्यांचा प्रारंभ, मंगलकार्ये, गृहप्रवेश, यात्रा आणि आपत्तीचा काळ यावेळी जो विघ्नहर्त्या गणेशाचे स्मरण करील त्याची संकटे दूर होतील असा याचा अर्थ आहे.
गणेश विघ्नहर्ता आहे. अग्रपूजेचा मान गणपतीला आहे हे सर्वज्ञात आहेच. सर्वांच्याच लाडक्मया बाप्पाचे रूप खूप वेगळे असेच आहे. या रूपासंदर्भातील कथाही सर्वज्ञात आहे परंतु हे रूप ‘चर्मचक्षुगम्य व प्रज्ञाचक्षुगम्य’ असे दुहेरी आहे. यामधे खूप मोठ्ठा आशय दडलेला आहे. गणेशाचे इवलेसे डोळे, हत्तीची सोंड, मोठे कान, अगडबंब पोट आणि चिमुकल्या उंदराचे आसन असे जरी वेगळे भासत असले तरी त्याला गूढ आध्यात्मिक अर्थाबरोबरच मोठा सामाजिक अर्थही आहे. गणराज्य पद्धती आणि त्याचा शासक, अध्यक्ष, कर्ता कसा असावा हे सुचविणारे बाप्पांचे रूप आहे. पहा हं, गणेशाचे सर्वात महत्त्वपूर्ण अंग म्हणजे त्याची ‘सोंड’ हत्तीचे नाक खूप लांब आणि अत्यंत तीक्ष्ण असते. राष्ट्रप्रमुखाचे नाकही तसेच असावे. राष्ट्राच्या कुठल्याही भागात कटकारस्थान शिजत असेल तर राष्ट्रप्रमुखाला तात्काळ त्याची जाणीव व्हायला हवी. वातावरणातील अतिसूक्ष्म बदल त्याच्या घ्राणेंद्रियांनी टिपायला हवा. त्याचे प्रतीक म्हणजे गणेशाची सोंड. तसेच ज्यावेळी एखाद्या गोष्टीवर लक्ष केंद्रित केले जाते त्यावेळी डोळे बारीक होतात. राष्ट्रप्रमुखाची दृष्टीही अशीच सूक्ष्म असायला हवी. बारीकसा तपशीलही त्याच्या नजरेतून सुटू नये याची जाणीव करून देण्यासाठी गणपतीचे नेत्र इवलेसे आहेत. गणेशाचे कान हे सुपासारखे असतात. सुपाचा गुणधर्म असा आहे की पाखडताना जे चांगले तेवढे शिल्लक ठेवते आणि कचरा उडवून देते. शासनकर्त्यांकडे शेकडो बातम्या येत असतात. त्या नीट पारखून सारतत्त्व ग्रहण करावे हे सुचविणारे गणपतीचे कान आहेत. गणपतीचे पोट हे सुचविते की राष्ट्रप्रमुखाला कोणतीही बातमी पोटामध्ये ठेवता यायला हवी. दोष, त्रुटी सांभाळता यायला हव्या अर्थातच कोणत्याही गोष्टीची गुप्तता पाळता यायला हवी. गणपतीचे वाहन उंदीर.. उंदराचे निरीक्षण केले तर लक्षात येईल की उंदीर जितके खातो त्याच्या दसपट नासाडी करतो. अशा गुणधर्माची समाजात अनेक माणसे असतात. राष्ट्रप्रमुखाला त्यावर अंकुश ठेवणे कसे जमायला हवे हे गणेशाचे ‘मूषकारूढत्व’ शिकविते. गणेशाचे चार हात दुप्पट वेगाने काम करावे हे सुचवितात. एका हातातला पाश दुष्ट शक्तींना बांधून ठेवणे, अंकुश अतिरिक्त शक्तींना आवर घालणे, परशू परिस्थिती अगदीच हाताबाहेर जात असेल तर ‘एक घाव दोन तुकडे करण्याचे सामर्थ्य’ परंतु हे करत असतानाच चांगल्या लोकांसाठी अभयदान आहे हे सुचविणारा चौथा वरदहस्त आहे.
सुरुवातीला म्हटल्याप्रमाणे एकंदरच गणराज्य पद्धती आणि त्याचा शासक, अध्यक्ष, कर्ता कसा असावा हे सुचविणारे ‘बाप्पांचे’ रूप आहे. सर्वांच्या लाडक्मया बाप्पाचे श्री गणेशाचे रूप हे ‘चर्मचक्षुगम्य व प्रज्ञाचक्षुगम्य’ असेच आहे. गणपतीच्या माध्यमातून अनेक गोष्टी सूचित केल्या आहेत. गणपती आणि गणपती अथर्वशीर्षात शरीरशास्त्राचासुद्धा अभ्यास आढळतो. इडा, पिंगला, सुषुम्ना नाडय़ांचा संभार(Spinal cord) म्हणजे गणेशाची शुंडा आणि उजवी विगूढा चेतनी (Right Vagus Nerve) हा दंत! श्रीगणेशाचे ध्यानासाठी घेतलेले हत्तीची सोंड व एकदंत हे रूप सामान्य माणसाच्या मनःचक्षुसमोर येण्यास या प्रतीकाच्या माध्यमातून सोपे जाते. मुख्य नाडी बंधाना व चक्रांना ‘मूलाधार चक्र’ (Pelvic plexus) स्वाधि÷ान चक्र (Aortic plexus) मणिपूर वा नाभिकमल (Solar Plexus or abdominal Brain), अनाहत चक्र (Cardiac Plexus), विशुद्धी चक्र (Cervical Plexus)
आज्ञाचक्र (Optic Plexus) आणि सहस्त्राकार चक्र यांना उद्दीपीत करण्यासाठी एकाग्रता आणि नाद हे प्रमुख साधन आहे. म्हणूनच अथर्वशीर्षात मूलाधार स्थितोसी नित्यम्, नाद संधानम् तन्नो दन्ति प्रचोदयात असे उल्लेख आहेत. श्री गणेशावर लक्ष केंद्रीत करून चैतन्याचे उत्थान करणे सोपे जाते. याच अनुसंधानासाठी ब्रिटीश काळातील डॉक्टर आणि आणि संगीतज्ञ क्लेन यांनी ‘नायदर धिस नॉर दॅट आय एम’ या पुस्तकात असे म्हटले आहे की, True meditation means absence of mediator absense of subject/object relationship. only it i.e timeless awareness, can free us from the hold, exercised by the automic reaction of thought and memory.
ध्याता आणि ध्यानाचा विषय हे दोन्हीही मावळले आणि कालातीत अस्मिता फक्त राहिली, म्हणजे चित्त आणि अहंकारमय स्मृति यांचे पाश तुटतात. साऱयाच विलक्षण गोष्टी देऊ शकण्याचे सामर्थ्य या गणेशात आहे. विघ्नहर्ता बुद्धिदाता तर तो आहेच, परंतु नीट अभ्यास केला तर त्यातून सूचकताही निदर्शनास येते. बाप्पाच्या स्वागतासाठी एक वेगळी दृष्टी घेऊन भक्तीबरोबरच मनाची शक्ती, मनः सामर्थ्य वाढविण्यासाठी सज्ज होऊया…
-ऍड. सुमेधा संजीव देसाई